Toplumsal Siyasetler Araştırma Merkezi (SPM) Yöneticisi İktisatçı Prof. Dr. Serdar Sayan, yüz binlerce ailenin ısınma ve beslenmeden hangisinde daha fazla kısıntı yapacaklarına dair tercih yapmaya zorlandığını vurguladı.
Sayan, Ekonomik Zorluk Tahlili ve Sefalet Endekslerinin son yılların rekorunu kırdığını vurgulayarak, “Uzak orta en büyük sıçrama aralıkta gerçekleşti. Bu makus bir haber lakin daha berbatı, endekslerin ocak ve daha sonrasında da rekor tazeleyeceğini bilmek” dedi.
Cumhuriyet’ten Şehriban Kıraç, Türkiye’de çalışabilen her üç bireyden birinin, hatta daha fazlasının düzgün bir işte çalışmadığına dikkat çeken Prof. Dr. Serdar Sayan ile SPM’nin ölçtüğü EZA endeksini ve yoksulluğu konuştu….
– SPM olarak, Türkiye için aylık peryotta Ekonomik Zorluk Tahlili (EZA) açıklayacaksınız. Burada neler göz önünde bulundurulacak? niye bu biçimde bir endekse gerek duyuldu?
Evet, bu aydan itibaren yeni endeksimiz EZA’yı kamuoyu ile paylaşmaya başladık. Aslında bu tek bir endeks değil, misal bileşenleri küçük sistem farkları ile ölçen bir dizi endeks.
SPM’nin bu endekslerine duyulan muhtaçlığı tetikleyen en kıymetli aktüel gelişme, işsizliğin aslına bakarsanız yüksek seyrettiği bir sırada patlayan tüketici enflasyonu oldu. İktisadın iş yaratma kapasitesinde COVID salgını evvelce beri gözlenen daralma sürerken, son faiz indirimleri enflasyonu da –beklendiği gibi– patlattı. Hem işsizliğin hem enflasyonun yüksek seyrettiği bu stagflasyonist ortam, başta kırılgan ve dar gelirli kesitler olmak üzere tüm kısımların yaşadığı ekonomik zorlukları önemli halde artırdı.
Bizim EZA endeksleri memleketler arası literatürde 1960’lardan beri bilinen “Sefalet Endeksi (misery index)” ile benzerlikler taşıyor. Tek tek ülkelerde ekonomik zorlukların seyrini izlemek ve milletlerarası karşılaştırmalarda kullanmak maksadıyla tüm dünyada yaygın halde kullanılan Sefalet Endeksi (SE), enflasyon oranı ile işsizlik oranının toplamından oluşuyor. SPM EZA endekslerindeki birinci iki bileşen de tüketici enflasyonu ve işsizlik göstergelerinden oluşuyor, fakat biz SE’den farklı olarak üçüncü bir bileşen daha ekleyerek istihdamın kalitesindeki düşüşleri de hesaba kattık.
Üçüncü bileşen muhtaçlık duyduk zira enflasyon ve işsizlikteki artışlar, dünyanın her yerinde kitlelerin yaşadığı ekonomik zorlukların arttığı manasına geliyor kuşkusuz fakat Türkiye’de istihdamda olmak, bu zorluklardan etkilenilmeyeceği manasına gelmiyor. Türkiye’de istihdamda olan nüfusun kıymetli bir kısmı kayıt dışı olarak ve/veya tam vakitli olmaksızın, istihdam garantisinin eksik olduğu süreksiz vadeli iş mukavelelerine dayalı olarak, konuttan çalışma yahut taşeron iş münasebeti vs. çerçevesinde çalışıyor. Yani Türkiye’de yalnızca işsizlik değil, istihdamın düşük kalitesi de değerli bir sorun. Bu yüzden SPM’nin COVID salgını sürecinde “eğreti istihdam” kavramlaştırması altında tertipli olarak izlemeye başladığı bu istihdam kalitesi boyutunu da EZA endekslerine kattık. TÜFE enflasyonu ve işsizlik oranlarına ek olarak kullandığımız “eğreti istihdam” göstergeleri yoluyla, ekonomik zorluklardan etkilenen kısımları kayıt dışı ve başka kalitesiz istihdam biçimlerindeki nüfusu da kapsayacak biçimde genişlettik.
Burada çabucak vurgulayayım: SPM EZA endeks bedelleri sırf TÜİK datalarını kullanılarak hesaplanıyor. Gerçekten son pahalar TÜİK’in 10 Şubat’ta duyurduğu işsizlik oranlarını kullanarak hesaplandı ve TÜİK’in duyurusunu takiben paylaşıldı kamuoyuyla. TÜİK 10 Şubat’ta Aralık 2021’e ilişkin işsizlik sayılarını duyurdu. Biz o sayıları ve onlar sayesinde hesapladığımız eğreti istihdam göstergelerini, bir daha TÜİK’in daha evvel deklare ettiğı TÜFE enflasyon oranlarıyla birleştirerek hesapladıktan daha sonra duyurduk EZA pahalarını. Varsayım ettiğimiz üzere büyük sıçrama oldu endeksin bütün versiyonlarında.
YIKICI TESİR YAPACAK
– Evet ben de onu soracaktım. “EZA endeksindeki ‘sıçrama’ dar gelirli ve kırılgan kısımların yaşadığı ekonomik zorluklarda da büyük artış manasına gelecek” demiştiniz. Bu zorlukları biraz açabilir misiniz, Vatandaşı nasıl günler bekliyor?
EZA’nın yapısına dair söylemiş olduklerimden de anlaşılacağı üzere, SPM EZA endeks kıymetlerinde gözlenen artışlar yaşanan ekonomik zorluk ve ıstırapların arttığını gösteriyor.
Yeni EZA bedellerinde, farklı versiyonlarda bundan evvelki aya (Kasım 2021) nazaran 16,9 ile 31,2 puan içinde değişen artış gözledik. Bu kıymetler, endeksin 2019 Ocak ayı olan bazına kıyasla da 13,4 ile 29,5 puan ortası bir artışa karşılık geliyor. Hangi versiyon olursa olsun endeksteki artışa en büyük katkı Aralık’ta patlayan enflasyondan geldi. Kasım’dan Aralık’a, işsizlik oranları tarım haricinde yatay seyretti, genel işsizlikte küçük bir artış oldu. Eğreti istihdam göstergelerinde ise küçük düşmeler yaşandı. Olağan Kasım’dan Aralık’a değişiklik olmasa da hem işsizlik oranlarının, birebir vakitte eğreti istihdam göstergelerinin aslına bakarsanız çok yüksek olduğunu hatırlatmakta yarar görüyorum.
Sonuçta Aralık’ta enflasyonda gözlediğimiz sıçrama, işsizliğin ve kalitesiz, garantisiz işlerde epeyce düşük fiyatlarla çalışmanın esasen yaygın olduğu bir toplumda yaşandı. esasen bizim Aralık’ta yaşadığımız üzere yüzde 13,5’u geçen bir aylık enflasyonun, işsizliğin düşük ve kalitesiz istihdam biçimlerinin az rastlanır olduğu toplumlarda bile büyük darbe manasına geleceği; ötürüsıyla da Türkiye’de hayli daha daha yıkıcı tesirler yapacağı aşikâr.
Bırakın işsiz, gelirsiz olanları; minimum fiyattan ya da kayıt dışı, süreksiz vs. eğreti istihdam biçimlerinde bunun bile altında hasılatlar elde ederek çalışan milyonlar da bu kışı nasıl anlatırlar kestirmekte zorlanıyorum açıkçası. Elektrik, doğal gaz faturalarındaki dehşetli artışlar, ulaşım ve kira masraflarındaki tırmanış derken, pek epeyce ailenin temel besin mamüllerine erişimi bile problemli hale gelecek. Simitle öğün geçirmeye çalışanlara alternatif olarak boş tostun üretilir hale geldiği bir ülkede yaşıyoruz artık maalesef. Hepimiz sonuçlarını her gün yaşıyoruz aslında fakat toplumun kimi bölümleri açısından fazlaca daha vahim bu sonuçlar.
SEFALET ENDEKSİNDE YENİ REROK GELİYOR
– Sefalet Endeksi’nde de neredeyse şampiyon olduk, burada artış bekliyor musunuz?
Maalesef evet. söylemiş olduğim üzere EZA endeksleri aslına bakarsanız SE’nin daha kapsamlı versiyonları bir manada. Biz SE’ye düşük kaliteli istihdamı ölçen göstergeler de ekledik. O yüzden SE ile EZA endeksleri içindeki korelasyon yüksek aslına bakarsan. EZA versiyonuna bağlı olarak 0,71 ile 0,88 içinde değişiyor. Korelasyon yüksek fakat Aralık’ta SE’deki sıçrama EZA’nın tüm versiyonlarından daha yüksek oldu. Hepsini 2019 Ocak bazlı olarak aldığımızda, Kasım’dan Aralık’a en yüksek sıçrama 31,2 puan ile EZA 4’te gerçekleşti. halbuki SE’ndeki artış neredeyse 65 puan oldu. SPM endekslerindeki işsizlik ve eğreti istihdam göstergelerinin son aylardaki yatay seyri kıymetlerdeki artışı yumuşattı. Lakin EZA da SE de son yılların rekorunu kırdı. Uzak orta en büyük sıçrama Aralık’ta gerçekleşti. Bu berbat bir haber ancak daha berbatı, endekslerin Ocak ve daha sonrasında da rekor tazeleyeceğini bilmek. TÜİK 10 Mart’ta Ocak 2022’nin işsizlik ve istihdam sayılarını açıklayınca, daima birlikte yeni rekor kıymetlerini bakılırsaceğiz. Hem EZA endeksleri hem SE yeni rekorlar kıracak ne yazık ki.
FAKİRLER İÇİN HAYATTA KALMA İMTİHANI
– Enflasyon yüzde 50’ye dayandı. Artık faturasını ödeyemeyen temel gereksinimlerini dahi alamayan hanelerin sayısı artıyor. Bu fakirleşme nereye varır?
Evet, fazlaca üzülerek izliyorum derin yoksulluk haberlerini. Ankara bu yıl çok soğuk bir kış yaşadığı için yakacak ve elektrik faturalarını ödeyemeyen aileler daha sık düşüyor aklıma. Yüz binlerce aile ısınma ve beslenmeden hangisinde daha fazla kısıntı yapacaklarına dair tercih yapmaya zorlanıyor.
söylemiş olduğim üzere, kişi başına gelir 2014’ten beri istikrarlı halde düşüyor. Bu toplumun geneli için bir fakirleşme göstergesi lakin asıl darbeyi yiyen kırılgan ve dar gelirli bölümler. Evvel salgın, artık faiz indirimleri daha sonrası gelen yüksek enflasyon yüzünden milyonlar fazlaca sıkıntı bir imtihandan geçiyor. Süreç en fakir ve kırılgan kısımlar için hayatta kalma imtihanına dönüştü resmen. Hâlâ da müteahhitlere pompalanan paraları kısıp, kaynakları toplumsal muhafazaya kaydırma tarafında bir adım görmüyoruz. O da fazlaca değişik.
HER 3 ŞAHISTAN BİRİNİN DÜZGÜN İŞİ YOK
– Siz bilhassa düşük kaliteli istihdama vurgu yapıyorsunuz, Türkiye’de düşük kaliteli istihdam oranı nedir, bu sayıda artış kelam konusu mu, mevcut eğitim sistemi ile kaliteli istihdam sağlanabilir mi?
Evet zira düşük kaliteli istihdamla yoksulluk epey yakından alakalı. Türkiye’de istihdamda olmak, ekonomik zorluk çekme riskinden kurtulmak manasına gelmiyor. EZA endekslerine eğreti istihdam göstergelerini bu yüzden ekledik. Aslında SPM eğreti istihdamı tertipli olarak izlemeye pandemi sürecinde yaşananlar yüzünden başlamıştı aslına bakarsanız. COVID salgınının yol açtığı gelişmeler klasik işsizlik oranı tariflerinin anlamlılığını ve ötürüsıyla işsizlik oranlarının güvenilirliğini azalttı. Lakin çabucak not edeyim; bu TÜİK’in işsizlik oranlarını makyajlamasından falan kaynaklanmadı. O periyotta TÜİK’in bir ölçü prestiji vardı hala. Sorun, bütün dünyada işsizlik oranlarının ölçümünde kullanılmakta olan tariflerin, sırf faal olarak iş arayan ve işbaşı yapmaya hazır olan bireyleri dikkate almasından kaynaklandı. Salgında daralan ekonomik faaliyet ve kapanmalar yüzünden işsiz kaldığı biçimde, iş bulma ümidini kaybetme ya da pandemi ortamında iş aramaktan çekinme vb. niçinlerle fiilen iş aramayı bırakan milyonlarca insan işgücü-dışı statüde kıymetlendirilerek, işsizlik oranlarının hesabına katılmayınca, işsizlik oranları fiili durumu yansıtamaz hale geldi. Salgının birinci aylarında kapanmalar, işten çıkartmalar tepe yapmışken Türkiye ve diğer birtakım ülkelerde işsizlik oranları salgın öncesinin altına indi. Absürt bir durumdu. O yüzden SPM işgücü piyasalarındaki durumu işsizlik oranlarının yanı sıra istihdam oranı ile izlemek üzere adımlar attı. Lakin orada da istihdamın değerli bir kısmının “eğreti” kavramlaştırmasıyla tanım ettiğimiz tipten kayıt dışı, garantisiz, süreksiz, meskenden vs. çalışmadan oluştuğu gerçeğiyle karşılaştık. Bunun üzerine nispeten kaliteli istihdam oranının seyrini izlemek maksadıyla “eğreti olmayan istihdam oranını” hesaplayarak aylık bültenlerimizde duyurmaya başladık. Artık de eğreti (ya da kalitesiz) istihdam göstergelerini EZA bileşenleri ortasına eklemek suretiyle ikinci bir kanaldan izliyoruz.
Son eğreti istihdam sayılarını okurlarla paylaşayım. 2021 son çeyreğinde durum şu tablodaki üzere. Eğreti istihdam hissesi dediğimiz gösterge ekimden aralıka iki puan düşmüş ancak düştüğü kıymet yüzde 35! Bu müthiş bir durum. Çalışan (çalışabilen) her üç bireyden biri, hatta daha fazlası düzgün bir işte çalışmıyor. Bunun yoksulluk haricinde da bir dolu iması var alışılmış. Büyümenin kalitesi ile de epeyce yakından alakalı örneğin. Mevcut eğitim sistemi bu durumu besleyen tek kanal değil lakin kıymetli kanallardan biri.
8-10 YILDIR İSTİKRARLI BİÇİMDE FAKİRLEŞİYORUZ
– Şu anda Türkiye’nin en can yakıcı sıkıntıları neler, tahlil için hangi adımlar atılmalı?
En can yakıcı sorun hiç kuşkusuz yoksulluk. Türkiye son 8-10 yıldır istikrarlı formda fakirleşiyor. Kişi başına gelir istikrarlı halde düşüyor; ülke milletlerarası sıralamalarda geriliyor. COVID salgın süreci bu fakirleşmeyi hızlandırdı ve yaygınlaştırdı. Daima söylemiş olduğim üzere Türkiye, salgının ekonomik mağdurlarına dayanak sağlama konusunda feci bir performans gösterdi maalesef. Faiz indirimleri yoluyla kredileri ucuzlatmak haricindeki dayanak sistemlerine mevcuttu demek bile güç. Kulağa inanılmaz geliyor ancak işten çıkartma yasağı yüzünden fiyatsız müsaadeye çıkartılanlara devletin bir hafta için ödediği takviye fiyatı, Osmangazi Köprüsü müteahhitlerine köprüden geçmeyen araçlar için ödenen araç başı garanti parasına denkti şimdi. Gelirini salgın yüzünden kaybedenlerin, ailelerini müteahhite tek bir araç için ödenen paraya denk bir ölçü ile bir hafta geçindirmesi beklendi. Geçmeyen araçlar için bir günde ödenen toplam garanti parası de 6-10 bin çalışana kendilerini (ve ailelerini) bir ay geçindirmeleri için ödenen takviye fiyatına denkti.
aslında Türkiye salgına esasen devasa yükseklikte işsizlik oranları ile yakalanmıştı. Salgın süreci de yoksulluğu ve fakirleşmeyi ivmelendirmişti. bu biçimde bir ortamda, geçen sonbaharda yapılan 100 baz puanlık, 200 baz puanlık faiz indirimlerinin patlattığı enflasyon yangına akaryakıt dökme tesiri yaptı, bilhassa kırılgan ve dar gelirli bölümler için. Ben bu indirimlerin niye bu biçimde ve niye o kadar süratli yapıldığına ekonomik açıdan da, öteki açılardan da akıl erdiremedim. Bu niçinleri dengeli bir biçimde anlatana da rastlamadım. O yüzden tahlil için hangi adımlar atılmalı sorusu yerine mümkün fakat hangi adımlar atılmamalı sorusuna odaklanmak daha kolay sanırım. Tahlil için kısa vadede, orta vadede ne yapılmalı sorusuna upuzun karşılıklar vermek yerine yapılanlar yapılmamalıydı demekle yetineceğim. örneğin bütün dünyada faizlerin artmaya başladığı bir sırada, kuru da enflasyonu da sıçratacağı gün üzere aşikâr olan o faiz indirimleri mutlaka yapılmamalıydı. Şu anda kur ve enflasyon sarmalına giren iktisatta faizler eski düzeyine çekilse de enflasyonu eski düzeyine döndürmek mümkün değil. Besin mamüllerinden KDV’nin kaldırılması gecikmiş bir olumlu adım üzere gözüküyor ancak besin fiyatlarının da faiz indirimleri öncesi düzeylere asla dönmeyeceğini söyleyebilirim. Tabir yerindeyse cin şişeden çıkartıldı. Dediğim üzere niye çıkartıldığı da belirli değil.
Her şeydilk evvel önemli bir iktisat siyaseti yapılarak başlanmalı diye düşünüyorum. Şu anda net maksatları olan, hangi maksatlara hangi araçlarla ulaşılacağının belirli olduğu izlenimi veren, makroekonomik amaçlar ve araçlar ortası etkileşimin nasıl yönetileceğine dair, inanç telkin edecek bir siyaset çerçevesi mevcut değil. Günübirlik kriz idaresi halinde ilerliyor her şey ancak sürdürülebilir değil bu.
BU UYGULAMALARLA İKTİSADİ PROBLEMLER ÇÖZÜLMEZ
– Dövizin kısa vadedeki oynaklığı müdahalelerle azaltıldı, bu kalıcı olabilecek mi?
Korkarım hayır. Evet diyebilmeyi isterdim ancak yürürlüğe girdikten daha sonra, haftada bir unsurları değişen uygulamalarla derin iktisadi sıkıntıları çözmek mümkün değil. İktisattaki dolarizasyon aslına bakarsan kamuoyunun yürürlükteki iktisat siyasetlerine ve kurumsal yapıya gereğince inanç duymamasından kaynaklanıyor. Haftada bir değişen kararlarla o süreci bilakis çevirecek itimadı tesis etmek mümkün değil. Kaldı ki o müdahaleleri mecburî kılan faiz indirimlerinin niye yapıldığı, ne işe yaradığını da bilen yok.
– Yılsonu işsizlik, büyüme, enflasyon iddianız var mı?
Yok. Türkiye değil on ay daha sonrası için, bir ay daha sonrası için bile sorduğunuz değişkenelere dair kestirim yapılabilecek bir ülke değil artık. Bunları varsayım edebilecek durumda olsaydık, bir evvelki soruları ve karşılıkları konuşuyor olmazdık aslına bakarsan.
Yatırım tavsiyesi içermez.
Sayan, Ekonomik Zorluk Tahlili ve Sefalet Endekslerinin son yılların rekorunu kırdığını vurgulayarak, “Uzak orta en büyük sıçrama aralıkta gerçekleşti. Bu makus bir haber lakin daha berbatı, endekslerin ocak ve daha sonrasında da rekor tazeleyeceğini bilmek” dedi.
Cumhuriyet’ten Şehriban Kıraç, Türkiye’de çalışabilen her üç bireyden birinin, hatta daha fazlasının düzgün bir işte çalışmadığına dikkat çeken Prof. Dr. Serdar Sayan ile SPM’nin ölçtüğü EZA endeksini ve yoksulluğu konuştu….
– SPM olarak, Türkiye için aylık peryotta Ekonomik Zorluk Tahlili (EZA) açıklayacaksınız. Burada neler göz önünde bulundurulacak? niye bu biçimde bir endekse gerek duyuldu?
Evet, bu aydan itibaren yeni endeksimiz EZA’yı kamuoyu ile paylaşmaya başladık. Aslında bu tek bir endeks değil, misal bileşenleri küçük sistem farkları ile ölçen bir dizi endeks.
SPM’nin bu endekslerine duyulan muhtaçlığı tetikleyen en kıymetli aktüel gelişme, işsizliğin aslına bakarsanız yüksek seyrettiği bir sırada patlayan tüketici enflasyonu oldu. İktisadın iş yaratma kapasitesinde COVID salgını evvelce beri gözlenen daralma sürerken, son faiz indirimleri enflasyonu da –beklendiği gibi– patlattı. Hem işsizliğin hem enflasyonun yüksek seyrettiği bu stagflasyonist ortam, başta kırılgan ve dar gelirli kesitler olmak üzere tüm kısımların yaşadığı ekonomik zorlukları önemli halde artırdı.
Bizim EZA endeksleri memleketler arası literatürde 1960’lardan beri bilinen “Sefalet Endeksi (misery index)” ile benzerlikler taşıyor. Tek tek ülkelerde ekonomik zorlukların seyrini izlemek ve milletlerarası karşılaştırmalarda kullanmak maksadıyla tüm dünyada yaygın halde kullanılan Sefalet Endeksi (SE), enflasyon oranı ile işsizlik oranının toplamından oluşuyor. SPM EZA endekslerindeki birinci iki bileşen de tüketici enflasyonu ve işsizlik göstergelerinden oluşuyor, fakat biz SE’den farklı olarak üçüncü bir bileşen daha ekleyerek istihdamın kalitesindeki düşüşleri de hesaba kattık.
Üçüncü bileşen muhtaçlık duyduk zira enflasyon ve işsizlikteki artışlar, dünyanın her yerinde kitlelerin yaşadığı ekonomik zorlukların arttığı manasına geliyor kuşkusuz fakat Türkiye’de istihdamda olmak, bu zorluklardan etkilenilmeyeceği manasına gelmiyor. Türkiye’de istihdamda olan nüfusun kıymetli bir kısmı kayıt dışı olarak ve/veya tam vakitli olmaksızın, istihdam garantisinin eksik olduğu süreksiz vadeli iş mukavelelerine dayalı olarak, konuttan çalışma yahut taşeron iş münasebeti vs. çerçevesinde çalışıyor. Yani Türkiye’de yalnızca işsizlik değil, istihdamın düşük kalitesi de değerli bir sorun. Bu yüzden SPM’nin COVID salgını sürecinde “eğreti istihdam” kavramlaştırması altında tertipli olarak izlemeye başladığı bu istihdam kalitesi boyutunu da EZA endekslerine kattık. TÜFE enflasyonu ve işsizlik oranlarına ek olarak kullandığımız “eğreti istihdam” göstergeleri yoluyla, ekonomik zorluklardan etkilenen kısımları kayıt dışı ve başka kalitesiz istihdam biçimlerindeki nüfusu da kapsayacak biçimde genişlettik.
Burada çabucak vurgulayayım: SPM EZA endeks bedelleri sırf TÜİK datalarını kullanılarak hesaplanıyor. Gerçekten son pahalar TÜİK’in 10 Şubat’ta duyurduğu işsizlik oranlarını kullanarak hesaplandı ve TÜİK’in duyurusunu takiben paylaşıldı kamuoyuyla. TÜİK 10 Şubat’ta Aralık 2021’e ilişkin işsizlik sayılarını duyurdu. Biz o sayıları ve onlar sayesinde hesapladığımız eğreti istihdam göstergelerini, bir daha TÜİK’in daha evvel deklare ettiğı TÜFE enflasyon oranlarıyla birleştirerek hesapladıktan daha sonra duyurduk EZA pahalarını. Varsayım ettiğimiz üzere büyük sıçrama oldu endeksin bütün versiyonlarında.
YIKICI TESİR YAPACAK
– Evet ben de onu soracaktım. “EZA endeksindeki ‘sıçrama’ dar gelirli ve kırılgan kısımların yaşadığı ekonomik zorluklarda da büyük artış manasına gelecek” demiştiniz. Bu zorlukları biraz açabilir misiniz, Vatandaşı nasıl günler bekliyor?
EZA’nın yapısına dair söylemiş olduklerimden de anlaşılacağı üzere, SPM EZA endeks kıymetlerinde gözlenen artışlar yaşanan ekonomik zorluk ve ıstırapların arttığını gösteriyor.
Yeni EZA bedellerinde, farklı versiyonlarda bundan evvelki aya (Kasım 2021) nazaran 16,9 ile 31,2 puan içinde değişen artış gözledik. Bu kıymetler, endeksin 2019 Ocak ayı olan bazına kıyasla da 13,4 ile 29,5 puan ortası bir artışa karşılık geliyor. Hangi versiyon olursa olsun endeksteki artışa en büyük katkı Aralık’ta patlayan enflasyondan geldi. Kasım’dan Aralık’a, işsizlik oranları tarım haricinde yatay seyretti, genel işsizlikte küçük bir artış oldu. Eğreti istihdam göstergelerinde ise küçük düşmeler yaşandı. Olağan Kasım’dan Aralık’a değişiklik olmasa da hem işsizlik oranlarının, birebir vakitte eğreti istihdam göstergelerinin aslına bakarsanız çok yüksek olduğunu hatırlatmakta yarar görüyorum.
Sonuçta Aralık’ta enflasyonda gözlediğimiz sıçrama, işsizliğin ve kalitesiz, garantisiz işlerde epeyce düşük fiyatlarla çalışmanın esasen yaygın olduğu bir toplumda yaşandı. esasen bizim Aralık’ta yaşadığımız üzere yüzde 13,5’u geçen bir aylık enflasyonun, işsizliğin düşük ve kalitesiz istihdam biçimlerinin az rastlanır olduğu toplumlarda bile büyük darbe manasına geleceği; ötürüsıyla da Türkiye’de hayli daha daha yıkıcı tesirler yapacağı aşikâr.
Bırakın işsiz, gelirsiz olanları; minimum fiyattan ya da kayıt dışı, süreksiz vs. eğreti istihdam biçimlerinde bunun bile altında hasılatlar elde ederek çalışan milyonlar da bu kışı nasıl anlatırlar kestirmekte zorlanıyorum açıkçası. Elektrik, doğal gaz faturalarındaki dehşetli artışlar, ulaşım ve kira masraflarındaki tırmanış derken, pek epeyce ailenin temel besin mamüllerine erişimi bile problemli hale gelecek. Simitle öğün geçirmeye çalışanlara alternatif olarak boş tostun üretilir hale geldiği bir ülkede yaşıyoruz artık maalesef. Hepimiz sonuçlarını her gün yaşıyoruz aslında fakat toplumun kimi bölümleri açısından fazlaca daha vahim bu sonuçlar.
SEFALET ENDEKSİNDE YENİ REROK GELİYOR
– Sefalet Endeksi’nde de neredeyse şampiyon olduk, burada artış bekliyor musunuz?
Maalesef evet. söylemiş olduğim üzere EZA endeksleri aslına bakarsanız SE’nin daha kapsamlı versiyonları bir manada. Biz SE’ye düşük kaliteli istihdamı ölçen göstergeler de ekledik. O yüzden SE ile EZA endeksleri içindeki korelasyon yüksek aslına bakarsan. EZA versiyonuna bağlı olarak 0,71 ile 0,88 içinde değişiyor. Korelasyon yüksek fakat Aralık’ta SE’deki sıçrama EZA’nın tüm versiyonlarından daha yüksek oldu. Hepsini 2019 Ocak bazlı olarak aldığımızda, Kasım’dan Aralık’a en yüksek sıçrama 31,2 puan ile EZA 4’te gerçekleşti. halbuki SE’ndeki artış neredeyse 65 puan oldu. SPM endekslerindeki işsizlik ve eğreti istihdam göstergelerinin son aylardaki yatay seyri kıymetlerdeki artışı yumuşattı. Lakin EZA da SE de son yılların rekorunu kırdı. Uzak orta en büyük sıçrama Aralık’ta gerçekleşti. Bu berbat bir haber ancak daha berbatı, endekslerin Ocak ve daha sonrasında da rekor tazeleyeceğini bilmek. TÜİK 10 Mart’ta Ocak 2022’nin işsizlik ve istihdam sayılarını açıklayınca, daima birlikte yeni rekor kıymetlerini bakılırsaceğiz. Hem EZA endeksleri hem SE yeni rekorlar kıracak ne yazık ki.
FAKİRLER İÇİN HAYATTA KALMA İMTİHANI
– Enflasyon yüzde 50’ye dayandı. Artık faturasını ödeyemeyen temel gereksinimlerini dahi alamayan hanelerin sayısı artıyor. Bu fakirleşme nereye varır?
Evet, fazlaca üzülerek izliyorum derin yoksulluk haberlerini. Ankara bu yıl çok soğuk bir kış yaşadığı için yakacak ve elektrik faturalarını ödeyemeyen aileler daha sık düşüyor aklıma. Yüz binlerce aile ısınma ve beslenmeden hangisinde daha fazla kısıntı yapacaklarına dair tercih yapmaya zorlanıyor.
söylemiş olduğim üzere, kişi başına gelir 2014’ten beri istikrarlı halde düşüyor. Bu toplumun geneli için bir fakirleşme göstergesi lakin asıl darbeyi yiyen kırılgan ve dar gelirli bölümler. Evvel salgın, artık faiz indirimleri daha sonrası gelen yüksek enflasyon yüzünden milyonlar fazlaca sıkıntı bir imtihandan geçiyor. Süreç en fakir ve kırılgan kısımlar için hayatta kalma imtihanına dönüştü resmen. Hâlâ da müteahhitlere pompalanan paraları kısıp, kaynakları toplumsal muhafazaya kaydırma tarafında bir adım görmüyoruz. O da fazlaca değişik.
HER 3 ŞAHISTAN BİRİNİN DÜZGÜN İŞİ YOK
– Siz bilhassa düşük kaliteli istihdama vurgu yapıyorsunuz, Türkiye’de düşük kaliteli istihdam oranı nedir, bu sayıda artış kelam konusu mu, mevcut eğitim sistemi ile kaliteli istihdam sağlanabilir mi?
Evet zira düşük kaliteli istihdamla yoksulluk epey yakından alakalı. Türkiye’de istihdamda olmak, ekonomik zorluk çekme riskinden kurtulmak manasına gelmiyor. EZA endekslerine eğreti istihdam göstergelerini bu yüzden ekledik. Aslında SPM eğreti istihdamı tertipli olarak izlemeye pandemi sürecinde yaşananlar yüzünden başlamıştı aslına bakarsanız. COVID salgınının yol açtığı gelişmeler klasik işsizlik oranı tariflerinin anlamlılığını ve ötürüsıyla işsizlik oranlarının güvenilirliğini azalttı. Lakin çabucak not edeyim; bu TÜİK’in işsizlik oranlarını makyajlamasından falan kaynaklanmadı. O periyotta TÜİK’in bir ölçü prestiji vardı hala. Sorun, bütün dünyada işsizlik oranlarının ölçümünde kullanılmakta olan tariflerin, sırf faal olarak iş arayan ve işbaşı yapmaya hazır olan bireyleri dikkate almasından kaynaklandı. Salgında daralan ekonomik faaliyet ve kapanmalar yüzünden işsiz kaldığı biçimde, iş bulma ümidini kaybetme ya da pandemi ortamında iş aramaktan çekinme vb. niçinlerle fiilen iş aramayı bırakan milyonlarca insan işgücü-dışı statüde kıymetlendirilerek, işsizlik oranlarının hesabına katılmayınca, işsizlik oranları fiili durumu yansıtamaz hale geldi. Salgının birinci aylarında kapanmalar, işten çıkartmalar tepe yapmışken Türkiye ve diğer birtakım ülkelerde işsizlik oranları salgın öncesinin altına indi. Absürt bir durumdu. O yüzden SPM işgücü piyasalarındaki durumu işsizlik oranlarının yanı sıra istihdam oranı ile izlemek üzere adımlar attı. Lakin orada da istihdamın değerli bir kısmının “eğreti” kavramlaştırmasıyla tanım ettiğimiz tipten kayıt dışı, garantisiz, süreksiz, meskenden vs. çalışmadan oluştuğu gerçeğiyle karşılaştık. Bunun üzerine nispeten kaliteli istihdam oranının seyrini izlemek maksadıyla “eğreti olmayan istihdam oranını” hesaplayarak aylık bültenlerimizde duyurmaya başladık. Artık de eğreti (ya da kalitesiz) istihdam göstergelerini EZA bileşenleri ortasına eklemek suretiyle ikinci bir kanaldan izliyoruz.
Son eğreti istihdam sayılarını okurlarla paylaşayım. 2021 son çeyreğinde durum şu tablodaki üzere. Eğreti istihdam hissesi dediğimiz gösterge ekimden aralıka iki puan düşmüş ancak düştüğü kıymet yüzde 35! Bu müthiş bir durum. Çalışan (çalışabilen) her üç bireyden biri, hatta daha fazlası düzgün bir işte çalışmıyor. Bunun yoksulluk haricinde da bir dolu iması var alışılmış. Büyümenin kalitesi ile de epeyce yakından alakalı örneğin. Mevcut eğitim sistemi bu durumu besleyen tek kanal değil lakin kıymetli kanallardan biri.
8-10 YILDIR İSTİKRARLI BİÇİMDE FAKİRLEŞİYORUZ
– Şu anda Türkiye’nin en can yakıcı sıkıntıları neler, tahlil için hangi adımlar atılmalı?
En can yakıcı sorun hiç kuşkusuz yoksulluk. Türkiye son 8-10 yıldır istikrarlı formda fakirleşiyor. Kişi başına gelir istikrarlı halde düşüyor; ülke milletlerarası sıralamalarda geriliyor. COVID salgın süreci bu fakirleşmeyi hızlandırdı ve yaygınlaştırdı. Daima söylemiş olduğim üzere Türkiye, salgının ekonomik mağdurlarına dayanak sağlama konusunda feci bir performans gösterdi maalesef. Faiz indirimleri yoluyla kredileri ucuzlatmak haricindeki dayanak sistemlerine mevcuttu demek bile güç. Kulağa inanılmaz geliyor ancak işten çıkartma yasağı yüzünden fiyatsız müsaadeye çıkartılanlara devletin bir hafta için ödediği takviye fiyatı, Osmangazi Köprüsü müteahhitlerine köprüden geçmeyen araçlar için ödenen araç başı garanti parasına denkti şimdi. Gelirini salgın yüzünden kaybedenlerin, ailelerini müteahhite tek bir araç için ödenen paraya denk bir ölçü ile bir hafta geçindirmesi beklendi. Geçmeyen araçlar için bir günde ödenen toplam garanti parası de 6-10 bin çalışana kendilerini (ve ailelerini) bir ay geçindirmeleri için ödenen takviye fiyatına denkti.
aslında Türkiye salgına esasen devasa yükseklikte işsizlik oranları ile yakalanmıştı. Salgın süreci de yoksulluğu ve fakirleşmeyi ivmelendirmişti. bu biçimde bir ortamda, geçen sonbaharda yapılan 100 baz puanlık, 200 baz puanlık faiz indirimlerinin patlattığı enflasyon yangına akaryakıt dökme tesiri yaptı, bilhassa kırılgan ve dar gelirli bölümler için. Ben bu indirimlerin niye bu biçimde ve niye o kadar süratli yapıldığına ekonomik açıdan da, öteki açılardan da akıl erdiremedim. Bu niçinleri dengeli bir biçimde anlatana da rastlamadım. O yüzden tahlil için hangi adımlar atılmalı sorusu yerine mümkün fakat hangi adımlar atılmamalı sorusuna odaklanmak daha kolay sanırım. Tahlil için kısa vadede, orta vadede ne yapılmalı sorusuna upuzun karşılıklar vermek yerine yapılanlar yapılmamalıydı demekle yetineceğim. örneğin bütün dünyada faizlerin artmaya başladığı bir sırada, kuru da enflasyonu da sıçratacağı gün üzere aşikâr olan o faiz indirimleri mutlaka yapılmamalıydı. Şu anda kur ve enflasyon sarmalına giren iktisatta faizler eski düzeyine çekilse de enflasyonu eski düzeyine döndürmek mümkün değil. Besin mamüllerinden KDV’nin kaldırılması gecikmiş bir olumlu adım üzere gözüküyor ancak besin fiyatlarının da faiz indirimleri öncesi düzeylere asla dönmeyeceğini söyleyebilirim. Tabir yerindeyse cin şişeden çıkartıldı. Dediğim üzere niye çıkartıldığı da belirli değil.
Her şeydilk evvel önemli bir iktisat siyaseti yapılarak başlanmalı diye düşünüyorum. Şu anda net maksatları olan, hangi maksatlara hangi araçlarla ulaşılacağının belirli olduğu izlenimi veren, makroekonomik amaçlar ve araçlar ortası etkileşimin nasıl yönetileceğine dair, inanç telkin edecek bir siyaset çerçevesi mevcut değil. Günübirlik kriz idaresi halinde ilerliyor her şey ancak sürdürülebilir değil bu.
BU UYGULAMALARLA İKTİSADİ PROBLEMLER ÇÖZÜLMEZ
– Dövizin kısa vadedeki oynaklığı müdahalelerle azaltıldı, bu kalıcı olabilecek mi?
Korkarım hayır. Evet diyebilmeyi isterdim ancak yürürlüğe girdikten daha sonra, haftada bir unsurları değişen uygulamalarla derin iktisadi sıkıntıları çözmek mümkün değil. İktisattaki dolarizasyon aslına bakarsan kamuoyunun yürürlükteki iktisat siyasetlerine ve kurumsal yapıya gereğince inanç duymamasından kaynaklanıyor. Haftada bir değişen kararlarla o süreci bilakis çevirecek itimadı tesis etmek mümkün değil. Kaldı ki o müdahaleleri mecburî kılan faiz indirimlerinin niye yapıldığı, ne işe yaradığını da bilen yok.
– Yılsonu işsizlik, büyüme, enflasyon iddianız var mı?
Yok. Türkiye değil on ay daha sonrası için, bir ay daha sonrası için bile sorduğunuz değişkenelere dair kestirim yapılabilecek bir ülke değil artık. Bunları varsayım edebilecek durumda olsaydık, bir evvelki soruları ve karşılıkları konuşuyor olmazdık aslına bakarsan.
Yatırım tavsiyesi içermez.