Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına nazaran, yüzde 64 olarak belirlenen 2022 enflasyonunun akabinde 2023 artırımları kendini hissettirirken, sokakta ve toplumsal medyada, hangi eser yahut hizmetin, “pahalı” olduğuna ait baş karışıklığı gözler önüne seriliyor. çoğunlukla güne artırım haberleriyle başlayan vatandaşlar, alışverişlerinde fiyat algılarının giderek bozulduğunu vurgularken, ekonomistler de mevcut ekonomik tabloda bu durumun kaçınılmaz olduğunu belirtiyor.
T24’den Melis Karaca’nın haberine bakılırsa ekonomist Atilla Yeşilada, ortasında bulunduğumuz durumu değerlendirirken, “Toplumda, epey önemli bir fiyat vurdumduymazlığı oluşmaya başladı. Bunun da ekonomik epey büyük bir kararı var, toplumsal de büyük bir kararı var; alıcı ve satıcı içinde huzursuzluk başlar” tabirlerini kullanıyor.
Koç Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Selva Demiralp ise fiyatların süratle yükselmesi sebebiyle vatandaşların bir eser yahut hizmetin kıymetli olup olmadığı konusunda çıkarım yapmasının imkansız hâle geleceğini belirtiyor.
“Pahalılık algım bozuldu” cümlesi, pazarlardan alışveriş merkezlerine Twitter’dan TikTok’a bir fazlaca alanda duyulurken, toplumsal medyada sorduğumuz soruya da çeşitli karşılıklar aldık.
İşte Twitter ve Instagram’da “Son vakit içinderda yaptığımız harcamalarda, “Pahalı mı değil mi, algım bozuldu” söylemiş olduğiniz aklınıza gelen örnekler var mı” sorusuna aldığımız cevaplardan birkaçı:
“Ben, 98 yılından beri çölyak hastasıyım ve glutensiz eserleri zarurî olarak tüketiyorum. İstisnasız her vakit glutenli muadillerinin meblağlarına oranla da Avrupa’daki glutensiz eser meblağlarına oranla da Türkiye’de bu eserler fazlaca değerliydi. Gerek kur gerek enflasyon sebebiyle besin meblağları yükselirken bu eserler de elbette yükseldi lakin artık ortadaki fark fazlaca daha az. Evvelce değerli deyip almadığımız şeyleri artık alıyoruz. Tüm algımız bozuldu. Evvelden bu eserleri almak alt ve orta gelir kümelerine mensupsanız servet harcamak manasına gelirdi. Artık de harcıyoruz lakin mevcut ekonomik vaziyet pek de önemsemememizi sağlıyor.”
“Valla ben LAPTOP bakıyorum…
Ucuz mu değerli mı bir türlü anlayamıyorum…10 binden başlıyor 50-60 bine uzanıyor fiyatlar…
Bin dolar olağan bir laptop için olağanda epeyce güzel olması lazım…
Lakin bin dolarlık (19-20 bin TL) laptoplar fazlaca eski geliyor gözüme…”
“Berberler
Ortalama bir mahalle berberi 100 liralarda saç bölümü fiyatı alıyor. Bugünün iktisadında 100 lira büyük bir para değil fakat verilen emeğe oranlarsak 100 lira olağan mi, ucuz mu, kıymetli mı bilemiyorum…”
“İş görür kalitede laptop’lar 10 bin lira civarı, nike/adidas üzere lüks olmayan markaların eşofman altları 2 bin lira civarı. Beş eşofman altı nasıl bir bilgisayar ediyor aklım almadı… Bu oranın hiç değilse 50’ye1 falan olması gerekmez mi?”
“Kahveye, zincir kahvecide 30 lira veriyorsam diğer yerlerde 60 yazsalar da yadırgamıyorum. Otomobille işe gidiyorum, İSPARK’a 70 lira veriyorum. Kahve için de verilebilir üzere geliyor. Sanatsal bir aktiflikte de o hudut kalmadı. Kişi başı 700-1000 ortası uygun geliyor. Son vakit içinderda konser bileti aldım. Hoş bir yerden izlemek istedim. Önden izleme bedeli 750-1000 TL ortası. Tribünden izleme bedeli ise 300-600 ortası. Satış nazaranvlisi birçok kişinin bu fiyatı görür görmez geri döndüğünü söylemiş oldu. Fakat baktığımda biletler tükenmek üzereydi. Çok önemli bir dengesizlik var bence.”
“Market alışverişi 1000 lira tutuyor, eylül ayında bilinen bir markadan gözlük aldım 1200 TL tuttu.”
“Geçen gün kaşar peynirinin kıymadan kıymetli olduğunu gördüm. Kaşarla ilgili algım değişti.”
“İki tane kol saati aldım ki saat merakım yoktur. Ayrıyeten Amazon’dan totalde 20 bin TL civarı siparis verdim, son 3-4 aydır. Büsbütün, ‘bu fiyata tekrar bulamam, sanırım fazlaca ucuz piyasaya nazaran’ diyerek. 50 liraya bira içerken 120 liraya paspas seti bulunca alıyorum.”
“İnsanlar ceplerindeki paranın satın alma bedelini hesaplayamıyorlar”
Ekonomist Atilla Yeşilada, insanların yaşadığı baş karışıklığının iktisatta görülen bir fenomen olduğunu belirterek, bu durumu şöyleki açıklıyor:
“Enflasyonun yakın geçmişte yaşanandan fazlaca daha süratli yahut düştüğü ortamlarda beşerler ceplerindeki paranın satın alma pahasını hesaplayamıyorlar. Türkiye’de de yaşanan şu: Tamam hiç bir vakit gelişmiş ülkeler, ‘muasır medeniyetler’ düzeyinde bir enflasyona sahip olmadık lakin 2007’den beri yüzde 7 ile yüzde 15 içinde dolaşan bir enflasyon var. Bu fazlaca dar bir bant aslında. ötürüsıyla ben az fazlaca malların fiyatı arttığında bunun enflasyondan mı kaynaklandığını yoksa bunun gerçek fiyatının mı arttığını hesaplayabiliyordum. ‘Ya et ne kıymetli, tavuğa dönelim’ diyebiliyordum. Ya da, ‘Honda fazlaca kıymetli, yerli araba alalım’. Artık artık bunları diyemiyoruz. Zira nominal sayılar o kadar süratli büyüyor ki başımızda makul bir dolar kuru ya da enflasyon hesabı yapıp bunun geçen yılki gerçek fiyata göre düştüğünü yahut indiğini hesaplayamıyoruz. Bu, toplumu epey büyük bir baş karışıklığına sürüklüyor.”
Koç Üniversitesi öğretim üyesi Selva Demiralp de, “pahalı algısının” nasıl oluştuğu sorusunu, şu biçimde yanıtlıyor:
“Pahalı ya da ucuz kavramları bir karşılaştırma kararı varılan çıkarımlar. Kelam konusu malı ya yakın vakit evvelki fiyatı ile ya da emsal mamüllerin meblağları ile karşılaştırıp kıymetli ya da ucuz olduğu kararına varıyoruz. Enflasyonun tipik bir yan tesiri ise genel fiyat düzeyinde süratli bir artış yaratması. Bu ortamda birinci reaksiyon bütün mamüllerin değerlendiği biçiminde oluyor. Fakat fiyat artışlarında düzeltmeler devam ederken (Bu düzenlemeler de tüm eserlerde eşzamanlı olmadığı için) nazarance fiyat karşılaştırmaları fazlaca zorlaşıyor. O noktada tek bir eseri inceleyip o eser gorece daha mı kıymetlendi yoksa genel bir fiyat artışı mı yaşanıyor, bunu kestirmek epeyce zorlaşıyor.”
“‘Hangi enflasyon’ sorusuna da yanıt veremiyoruz bu ülkede”
Ekonomistler, bu baş karışıklığı ortamında vatandaşların alışverişlerinde pahalılık algılarını nasıl yönetebileceklerine dair de tekliflerde bulunuyor.
Yeşilada, “Dolar kuru hesaplıyorum ben kendi başımda. Geçen sene fiyat 1000 liradan 3 bine çıkmış, geçen sene kaç dolarmış bu sene kaç dolar olmuş. Bu aslında epeyce kolay bir hesap” derken, TÜİK bilgilerine güvenilse TÜFE’ye bölerek de pahalılık hesabının yapılabileceğini söylüyor:
“Aslında yapılacak olay, fiyatı enflasyona bölüp geçen seneye göre arttı mı, düştü mü, kıymetli mı diye hesap yapmak lakin, ‘hangi enflasyon’ sorusuna da yanıt veremiyoruz bu ülkede.”
“Belirsizlik, yatırım iştahını köreltiyor”
Bir eserin değerli olup olmadığına karar vermenin zorlaştığı ortamın vatandaşların tüketim alışkanlıklarını nasıl etkileyeceğini pahalandıran ekonomistler, yatırım iştahının körelmesinden fiyat vurdumduymazlığına çeşitli sonuçlardan bahsediyor:
Demiralp, algıların bozulmasıyla yaşanan belirsizlik ortamının yatırım iştahını körelttiğini ve büyümeyi olumsuz etkilediğini belirtiyor. Yeşilada da bu durumu şöyleki açıklıyor:
“Sene başında verilen artırımlar falan bir iki ay ortasında kuruşu kuruşuna harcanacak. Beşerler yüksek maaş bordrosuyla gidip daha fazla tüketici kredisi alacak. Bu da enflasyonda fazlaca önemli patlamaya niçiniyet verecek.”
“Tüketiciler harcamalarını ertelemeye yönelebilir”
Demiralp, bu durumun hane halkı tüketiminde iki tesiri olacağından bahsederken, “Bir yandan enflasyonun daha da artacağı beklentisi güçlü tüketim mallarına talebi öne çekerken öteki taraftan pahalılık algısı bozulduğunda daha net bir fikir edinene kadar harcamalarınızı ertelemeyi de düşünebilirsiniz” diyor.
“Alıcı ile satıcı içinde huzursuzluk başlar”
Yeşilada, mevcut durumun ekonomik olduğu üzere toplumsal sonuçları da olabileceğini söylüyor. “Toplumda önemli bir fiyat vurdumduymazlığı başladı” diyen Yeşilada, pahalılık algılarının bozulduğu ortamda alıcı ve satıcı içinde huzursuzluk başlayacağını söylüyor. Eldeki dataların hesaplanmasının güç olduğunu hatırlatan Yeşilada, “Toplum bu sorulara karşılık veremediği için kimi suçlayacağını da bilemez. Yapılanın fahiş kâr için mi yapıldığını yoksa maliyetlerle ilgili bir artış mı olduğunu tespit edemez” sözünü kullanıyor.
Ekonomistlerin, “pahalılık algısını” şaşırtan harcamaları neler?
Demiralp, “Sizin son vakit içinderda yaptığınız alışverişlerde, ‘pahalı mı, değil mi çözemedim’ kararsızlığı yaşadığınız bir örnek oldu mu” sorusuna şu cevabı veriyor:
“Mevsimsel olarak hayatımıza giren eserlerde bu baş karışıklığı daha epey yaşanıyor. örneğin portakal bu sene marketlere düştüğünde bundan evvelki sene ile fiyat karşılaştırması yapınca, gördüğünüz sayı genel enflasyon düzeyine göre olağan midir değerli mıdır kestirmekte zorlanıyorsunuz. Tek bir örnekle sınırlamak tüketici olarak yaşadığımız baş karışıklığını hafifçee almak olur. Fiyatlar o kadar süratli bir biçimde yükseliyor ki bir restorana gitseniz gelen fatura yüksek de gelse, ‘Acaba artık her yerde fiyatlar bu biçimde mi oldu, bakılırsace olarak bu fiyat olağan mi yoksa epeyce mu yüksek?’ biçiminde bir çıkarım yapabilmek imkansız hâle geliyor.”
Yeşilada ise bu soruyu, konut ve ikinci el araçların pahalılığını vurgulayarak, şu biçimde yanıtlıyor:
“Bence konut hayli değerli. Enflasyon endeksi 20 puan 30 puan sapabilir lakin TÜFE yüzde 60 ya 80 artarken konut fiyatlarının yüzde 178 artması sürdürülemez. İkincisi bence ikinci el otomobil. İkinci elde hayli önemli fiyat spekülasyonu var. Bence bu iki eser fevkalâde kıymetli.
İki sene evvel pazara ya da markete gittiğimde hangi malın ötekine bakılırsa birdenbire değerlendiğini otomatik olarak seziyordum. ‘Çikolata yüzde 20 zamlanmış, lokum daha ucuz kalmış’ diyebiliyordum başımda. Artık artık bu hesabı yapamıyorum. İki türlü değerlenme var. Bir genel değerlenme, her şeyin fiyatı artar. Bir de bakılırsaceli değerlenme var. Çikolata-lokum örneği üzere benzin-mazot örneği üzere ya da yün kumaşla naylon kumaş içindeki üzere. Artık bu dengelerin hiç birini ölçemiyoruz
Berbere gittim. Yüzde 50 artırım yapmış. Birinci akla gelen soru, ‘ne maliyetin arttı’, lakin arttı. Adamın doğal gazı arttı, kirası arttı. Ancak benim bunu ölçmeme imkan yok.”
2023 için ne bekliyorlar?
Selva Demiralp, 2023 için yüzde 40 üzere bir enflasyon beklentisiyle alım gücünün azalmasını beklediğini belirterek şöyleki kıymetlendiriyor:
“Mevcut koşulların devamı durumunda 2023’u yüzde 40’lar civarında bir manşet enflasyon sayısı ile tamamlayacağımızı kestirim ediyorum. Enflasyonda benlenen bu düşüşün altında baz tesiri, kredilerdeki sıkılaşma, global resesyon, güç fiyatlarındaki düşüş üzere sebepler yatıyor.
Enflasyon alım gücünü nasıl tesirler? Şayet enflasyonun ne düzeyde olacağını yanılgısız iddia edebilsek ve maaşlarımız da enflasyonla birebir endekslenmiş olsaydı alım gücümüz değişmezdi. Fakat gerçek hayat bu biçimde değil. Birincisi Türkiye kaidelerinde enflasyonun 6 ay daha sonraki düzeyini bugünden varsayım etmek epey güç. Tipik olarak gerçeklesen enflasyon varsayımın üzerinde oluyor. İkinci olarak da maaşlarımızda enflasyona teğe birebir ayarlama yapılmıyor. Muhakkak ortalarla yaklaşık artışlar geliyor. Bu niçinle maaş artışları da daima enflasyonun altında kalıyor. Ek bir öteki sorun da manşet enflasyon ile hissedilen enflasyon içindeki farkın son periyotta giderek artmasının yarattığı soru işaretleri. Bu mevzuda ayrıntılı bir tahlil yapmıştım: Optimist kaidelerde bile yüzde 40 üzere çok yüksek bir enflasyon beklentisi ortasında olduğum 2023’de de bu çerçeve ile dengeli olarak alım gücünün azalmasını bekliyorum.”
2023’te yapılacak seçimleri hatırlatan Yeşilada, mevcut durumda seçimi kim kazanırsa kazansın enflasyon açısından güç bir uğraşının beklediğini belirterek, şu biçimde deklare etti:
“Bu çeşit periyotların sonunda seçimi kim kazanırsa kazansın epey sıkıntı bir uğraşı bekliyor. Şu anda bizim yaşadığımız şahsi gelirlerin artışının enflasyona yol açması, enflasyonun da şahsi gelirlere daha fazla artırım baskısı üretmesi. İşte buna fiyat spirali diyor FED ya da Avrupa Merkez Bankası. Ki en korktukları şeydir. Zira bu bir kuyruğunu ısıran yılan üzere. Neresinden müdahale edeceğini bilmiyorsun. Fiyatları mi durduracaksın, enflasyonu durdurmak için yüksek faiz siyaseti mı uygulayacaksın? İkisi de başarılı olmuyor. Maalesef bu son gelişmeler natürel ki vatandaşın parasına girsin, Allah razı olsun Erdoğan’dan fakat Türkiye’de bir, ‘kısır döngü’ yarattı. Bu noktadan daha sonra enflasyonu düşürmek tahminen bir ay öncesine bakılırsa iki misli daha zorlaştı.
3 ay daha sonra tahminen bir maaş artışı daha yapılacak dendi. İş bu boyuta geldi. Birkaç yıl daha bu biçimde devam ederse her yıl yapılması gerekecek. Ben 3 ay periyodunu yaşadım. 1994’te 3 ayda bir maaşlara artırım yapılıyordu. İş bu noktaya geldiğinde bu biçimde 90’ların Türkiye’sine dönüyorsun enflasyon düşürmek için evvel bir kriz geliyor. 2001 krizi gerisinden IMF’yi çağırıyorsun hayli sıkı para siyasetleri uygulanıyor. bu biçimde talihimiz biraz daha yaver gitmişti. Dünya, Erdoğan’a güveniyordu, Türkiye’ye para aktı o sırada krizin büyümesine mani olduk. Bu sefer bu şartların hangisi gerçekleşir? Düzgün şartlar gerçekleşmezse bu enflasyonla gayret sopa gerektirir. Bu da her insanın canını yakar, en zenginin de canını yakar, en yoksulun daha hayli canını yakar.”
Yatırım tavsiyesi içermez.
T24’den Melis Karaca’nın haberine bakılırsa ekonomist Atilla Yeşilada, ortasında bulunduğumuz durumu değerlendirirken, “Toplumda, epey önemli bir fiyat vurdumduymazlığı oluşmaya başladı. Bunun da ekonomik epey büyük bir kararı var, toplumsal de büyük bir kararı var; alıcı ve satıcı içinde huzursuzluk başlar” tabirlerini kullanıyor.
Koç Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Selva Demiralp ise fiyatların süratle yükselmesi sebebiyle vatandaşların bir eser yahut hizmetin kıymetli olup olmadığı konusunda çıkarım yapmasının imkansız hâle geleceğini belirtiyor.
“Pahalılık algım bozuldu” cümlesi, pazarlardan alışveriş merkezlerine Twitter’dan TikTok’a bir fazlaca alanda duyulurken, toplumsal medyada sorduğumuz soruya da çeşitli karşılıklar aldık.
İşte Twitter ve Instagram’da “Son vakit içinderda yaptığımız harcamalarda, “Pahalı mı değil mi, algım bozuldu” söylemiş olduğiniz aklınıza gelen örnekler var mı” sorusuna aldığımız cevaplardan birkaçı:
“Ben, 98 yılından beri çölyak hastasıyım ve glutensiz eserleri zarurî olarak tüketiyorum. İstisnasız her vakit glutenli muadillerinin meblağlarına oranla da Avrupa’daki glutensiz eser meblağlarına oranla da Türkiye’de bu eserler fazlaca değerliydi. Gerek kur gerek enflasyon sebebiyle besin meblağları yükselirken bu eserler de elbette yükseldi lakin artık ortadaki fark fazlaca daha az. Evvelce değerli deyip almadığımız şeyleri artık alıyoruz. Tüm algımız bozuldu. Evvelden bu eserleri almak alt ve orta gelir kümelerine mensupsanız servet harcamak manasına gelirdi. Artık de harcıyoruz lakin mevcut ekonomik vaziyet pek de önemsemememizi sağlıyor.”
“Valla ben LAPTOP bakıyorum…
Ucuz mu değerli mı bir türlü anlayamıyorum…10 binden başlıyor 50-60 bine uzanıyor fiyatlar…
Bin dolar olağan bir laptop için olağanda epeyce güzel olması lazım…
Lakin bin dolarlık (19-20 bin TL) laptoplar fazlaca eski geliyor gözüme…”
“Berberler
“İş görür kalitede laptop’lar 10 bin lira civarı, nike/adidas üzere lüks olmayan markaların eşofman altları 2 bin lira civarı. Beş eşofman altı nasıl bir bilgisayar ediyor aklım almadı… Bu oranın hiç değilse 50’ye1 falan olması gerekmez mi?”
“Kahveye, zincir kahvecide 30 lira veriyorsam diğer yerlerde 60 yazsalar da yadırgamıyorum. Otomobille işe gidiyorum, İSPARK’a 70 lira veriyorum. Kahve için de verilebilir üzere geliyor. Sanatsal bir aktiflikte de o hudut kalmadı. Kişi başı 700-1000 ortası uygun geliyor. Son vakit içinderda konser bileti aldım. Hoş bir yerden izlemek istedim. Önden izleme bedeli 750-1000 TL ortası. Tribünden izleme bedeli ise 300-600 ortası. Satış nazaranvlisi birçok kişinin bu fiyatı görür görmez geri döndüğünü söylemiş oldu. Fakat baktığımda biletler tükenmek üzereydi. Çok önemli bir dengesizlik var bence.”
“Market alışverişi 1000 lira tutuyor, eylül ayında bilinen bir markadan gözlük aldım 1200 TL tuttu.”
“Geçen gün kaşar peynirinin kıymadan kıymetli olduğunu gördüm. Kaşarla ilgili algım değişti.”
“İki tane kol saati aldım ki saat merakım yoktur. Ayrıyeten Amazon’dan totalde 20 bin TL civarı siparis verdim, son 3-4 aydır. Büsbütün, ‘bu fiyata tekrar bulamam, sanırım fazlaca ucuz piyasaya nazaran’ diyerek. 50 liraya bira içerken 120 liraya paspas seti bulunca alıyorum.”
“İnsanlar ceplerindeki paranın satın alma bedelini hesaplayamıyorlar”
Ekonomist Atilla Yeşilada, insanların yaşadığı baş karışıklığının iktisatta görülen bir fenomen olduğunu belirterek, bu durumu şöyleki açıklıyor:
“Enflasyonun yakın geçmişte yaşanandan fazlaca daha süratli yahut düştüğü ortamlarda beşerler ceplerindeki paranın satın alma pahasını hesaplayamıyorlar. Türkiye’de de yaşanan şu: Tamam hiç bir vakit gelişmiş ülkeler, ‘muasır medeniyetler’ düzeyinde bir enflasyona sahip olmadık lakin 2007’den beri yüzde 7 ile yüzde 15 içinde dolaşan bir enflasyon var. Bu fazlaca dar bir bant aslında. ötürüsıyla ben az fazlaca malların fiyatı arttığında bunun enflasyondan mı kaynaklandığını yoksa bunun gerçek fiyatının mı arttığını hesaplayabiliyordum. ‘Ya et ne kıymetli, tavuğa dönelim’ diyebiliyordum. Ya da, ‘Honda fazlaca kıymetli, yerli araba alalım’. Artık artık bunları diyemiyoruz. Zira nominal sayılar o kadar süratli büyüyor ki başımızda makul bir dolar kuru ya da enflasyon hesabı yapıp bunun geçen yılki gerçek fiyata göre düştüğünü yahut indiğini hesaplayamıyoruz. Bu, toplumu epey büyük bir baş karışıklığına sürüklüyor.”
Koç Üniversitesi öğretim üyesi Selva Demiralp de, “pahalı algısının” nasıl oluştuğu sorusunu, şu biçimde yanıtlıyor:
“Pahalı ya da ucuz kavramları bir karşılaştırma kararı varılan çıkarımlar. Kelam konusu malı ya yakın vakit evvelki fiyatı ile ya da emsal mamüllerin meblağları ile karşılaştırıp kıymetli ya da ucuz olduğu kararına varıyoruz. Enflasyonun tipik bir yan tesiri ise genel fiyat düzeyinde süratli bir artış yaratması. Bu ortamda birinci reaksiyon bütün mamüllerin değerlendiği biçiminde oluyor. Fakat fiyat artışlarında düzeltmeler devam ederken (Bu düzenlemeler de tüm eserlerde eşzamanlı olmadığı için) nazarance fiyat karşılaştırmaları fazlaca zorlaşıyor. O noktada tek bir eseri inceleyip o eser gorece daha mı kıymetlendi yoksa genel bir fiyat artışı mı yaşanıyor, bunu kestirmek epeyce zorlaşıyor.”
“‘Hangi enflasyon’ sorusuna da yanıt veremiyoruz bu ülkede”
Ekonomistler, bu baş karışıklığı ortamında vatandaşların alışverişlerinde pahalılık algılarını nasıl yönetebileceklerine dair de tekliflerde bulunuyor.
Yeşilada, “Dolar kuru hesaplıyorum ben kendi başımda. Geçen sene fiyat 1000 liradan 3 bine çıkmış, geçen sene kaç dolarmış bu sene kaç dolar olmuş. Bu aslında epeyce kolay bir hesap” derken, TÜİK bilgilerine güvenilse TÜFE’ye bölerek de pahalılık hesabının yapılabileceğini söylüyor:
“Aslında yapılacak olay, fiyatı enflasyona bölüp geçen seneye göre arttı mı, düştü mü, kıymetli mı diye hesap yapmak lakin, ‘hangi enflasyon’ sorusuna da yanıt veremiyoruz bu ülkede.”
“Belirsizlik, yatırım iştahını köreltiyor”
Bir eserin değerli olup olmadığına karar vermenin zorlaştığı ortamın vatandaşların tüketim alışkanlıklarını nasıl etkileyeceğini pahalandıran ekonomistler, yatırım iştahının körelmesinden fiyat vurdumduymazlığına çeşitli sonuçlardan bahsediyor:
Demiralp, algıların bozulmasıyla yaşanan belirsizlik ortamının yatırım iştahını körelttiğini ve büyümeyi olumsuz etkilediğini belirtiyor. Yeşilada da bu durumu şöyleki açıklıyor:
“Sene başında verilen artırımlar falan bir iki ay ortasında kuruşu kuruşuna harcanacak. Beşerler yüksek maaş bordrosuyla gidip daha fazla tüketici kredisi alacak. Bu da enflasyonda fazlaca önemli patlamaya niçiniyet verecek.”
“Tüketiciler harcamalarını ertelemeye yönelebilir”
Demiralp, bu durumun hane halkı tüketiminde iki tesiri olacağından bahsederken, “Bir yandan enflasyonun daha da artacağı beklentisi güçlü tüketim mallarına talebi öne çekerken öteki taraftan pahalılık algısı bozulduğunda daha net bir fikir edinene kadar harcamalarınızı ertelemeyi de düşünebilirsiniz” diyor.
“Alıcı ile satıcı içinde huzursuzluk başlar”
Yeşilada, mevcut durumun ekonomik olduğu üzere toplumsal sonuçları da olabileceğini söylüyor. “Toplumda önemli bir fiyat vurdumduymazlığı başladı” diyen Yeşilada, pahalılık algılarının bozulduğu ortamda alıcı ve satıcı içinde huzursuzluk başlayacağını söylüyor. Eldeki dataların hesaplanmasının güç olduğunu hatırlatan Yeşilada, “Toplum bu sorulara karşılık veremediği için kimi suçlayacağını da bilemez. Yapılanın fahiş kâr için mi yapıldığını yoksa maliyetlerle ilgili bir artış mı olduğunu tespit edemez” sözünü kullanıyor.
Ekonomistlerin, “pahalılık algısını” şaşırtan harcamaları neler?
Demiralp, “Sizin son vakit içinderda yaptığınız alışverişlerde, ‘pahalı mı, değil mi çözemedim’ kararsızlığı yaşadığınız bir örnek oldu mu” sorusuna şu cevabı veriyor:
“Mevsimsel olarak hayatımıza giren eserlerde bu baş karışıklığı daha epey yaşanıyor. örneğin portakal bu sene marketlere düştüğünde bundan evvelki sene ile fiyat karşılaştırması yapınca, gördüğünüz sayı genel enflasyon düzeyine göre olağan midir değerli mıdır kestirmekte zorlanıyorsunuz. Tek bir örnekle sınırlamak tüketici olarak yaşadığımız baş karışıklığını hafifçee almak olur. Fiyatlar o kadar süratli bir biçimde yükseliyor ki bir restorana gitseniz gelen fatura yüksek de gelse, ‘Acaba artık her yerde fiyatlar bu biçimde mi oldu, bakılırsace olarak bu fiyat olağan mi yoksa epeyce mu yüksek?’ biçiminde bir çıkarım yapabilmek imkansız hâle geliyor.”
Yeşilada ise bu soruyu, konut ve ikinci el araçların pahalılığını vurgulayarak, şu biçimde yanıtlıyor:
“Bence konut hayli değerli. Enflasyon endeksi 20 puan 30 puan sapabilir lakin TÜFE yüzde 60 ya 80 artarken konut fiyatlarının yüzde 178 artması sürdürülemez. İkincisi bence ikinci el otomobil. İkinci elde hayli önemli fiyat spekülasyonu var. Bence bu iki eser fevkalâde kıymetli.
İki sene evvel pazara ya da markete gittiğimde hangi malın ötekine bakılırsa birdenbire değerlendiğini otomatik olarak seziyordum. ‘Çikolata yüzde 20 zamlanmış, lokum daha ucuz kalmış’ diyebiliyordum başımda. Artık artık bu hesabı yapamıyorum. İki türlü değerlenme var. Bir genel değerlenme, her şeyin fiyatı artar. Bir de bakılırsaceli değerlenme var. Çikolata-lokum örneği üzere benzin-mazot örneği üzere ya da yün kumaşla naylon kumaş içindeki üzere. Artık bu dengelerin hiç birini ölçemiyoruz
Berbere gittim. Yüzde 50 artırım yapmış. Birinci akla gelen soru, ‘ne maliyetin arttı’, lakin arttı. Adamın doğal gazı arttı, kirası arttı. Ancak benim bunu ölçmeme imkan yok.”
2023 için ne bekliyorlar?
Selva Demiralp, 2023 için yüzde 40 üzere bir enflasyon beklentisiyle alım gücünün azalmasını beklediğini belirterek şöyleki kıymetlendiriyor:
“Mevcut koşulların devamı durumunda 2023’u yüzde 40’lar civarında bir manşet enflasyon sayısı ile tamamlayacağımızı kestirim ediyorum. Enflasyonda benlenen bu düşüşün altında baz tesiri, kredilerdeki sıkılaşma, global resesyon, güç fiyatlarındaki düşüş üzere sebepler yatıyor.
Enflasyon alım gücünü nasıl tesirler? Şayet enflasyonun ne düzeyde olacağını yanılgısız iddia edebilsek ve maaşlarımız da enflasyonla birebir endekslenmiş olsaydı alım gücümüz değişmezdi. Fakat gerçek hayat bu biçimde değil. Birincisi Türkiye kaidelerinde enflasyonun 6 ay daha sonraki düzeyini bugünden varsayım etmek epey güç. Tipik olarak gerçeklesen enflasyon varsayımın üzerinde oluyor. İkinci olarak da maaşlarımızda enflasyona teğe birebir ayarlama yapılmıyor. Muhakkak ortalarla yaklaşık artışlar geliyor. Bu niçinle maaş artışları da daima enflasyonun altında kalıyor. Ek bir öteki sorun da manşet enflasyon ile hissedilen enflasyon içindeki farkın son periyotta giderek artmasının yarattığı soru işaretleri. Bu mevzuda ayrıntılı bir tahlil yapmıştım: Optimist kaidelerde bile yüzde 40 üzere çok yüksek bir enflasyon beklentisi ortasında olduğum 2023’de de bu çerçeve ile dengeli olarak alım gücünün azalmasını bekliyorum.”
2023’te yapılacak seçimleri hatırlatan Yeşilada, mevcut durumda seçimi kim kazanırsa kazansın enflasyon açısından güç bir uğraşının beklediğini belirterek, şu biçimde deklare etti:
“Bu çeşit periyotların sonunda seçimi kim kazanırsa kazansın epey sıkıntı bir uğraşı bekliyor. Şu anda bizim yaşadığımız şahsi gelirlerin artışının enflasyona yol açması, enflasyonun da şahsi gelirlere daha fazla artırım baskısı üretmesi. İşte buna fiyat spirali diyor FED ya da Avrupa Merkez Bankası. Ki en korktukları şeydir. Zira bu bir kuyruğunu ısıran yılan üzere. Neresinden müdahale edeceğini bilmiyorsun. Fiyatları mi durduracaksın, enflasyonu durdurmak için yüksek faiz siyaseti mı uygulayacaksın? İkisi de başarılı olmuyor. Maalesef bu son gelişmeler natürel ki vatandaşın parasına girsin, Allah razı olsun Erdoğan’dan fakat Türkiye’de bir, ‘kısır döngü’ yarattı. Bu noktadan daha sonra enflasyonu düşürmek tahminen bir ay öncesine bakılırsa iki misli daha zorlaştı.
3 ay daha sonra tahminen bir maaş artışı daha yapılacak dendi. İş bu boyuta geldi. Birkaç yıl daha bu biçimde devam ederse her yıl yapılması gerekecek. Ben 3 ay periyodunu yaşadım. 1994’te 3 ayda bir maaşlara artırım yapılıyordu. İş bu noktaya geldiğinde bu biçimde 90’ların Türkiye’sine dönüyorsun enflasyon düşürmek için evvel bir kriz geliyor. 2001 krizi gerisinden IMF’yi çağırıyorsun hayli sıkı para siyasetleri uygulanıyor. bu biçimde talihimiz biraz daha yaver gitmişti. Dünya, Erdoğan’a güveniyordu, Türkiye’ye para aktı o sırada krizin büyümesine mani olduk. Bu sefer bu şartların hangisi gerçekleşir? Düzgün şartlar gerçekleşmezse bu enflasyonla gayret sopa gerektirir. Bu da her insanın canını yakar, en zenginin de canını yakar, en yoksulun daha hayli canını yakar.”
Yatırım tavsiyesi içermez.