Türkiye bir yandan dünyada yaşanan küresel krizin tesiriyle güçten hammadde tedarikine kadar büyük bir sorun yaşıyor.
Öteki yandan iktisatta kur ve faizi bastıran, “Türkiye Modeli” ismi verilen yeni model denemesinde. Vatandaş ise elektrikten market raflarına kadar artan fahiş artırımların ve fakirleşmenin sıkıntısında.
Cumhuriyet’ten Jale Özgentürk, Türkiye’nin eski iktisat bakanlarından Prof. Dr. Işın Çelebi’yle bu krizin faturasını ve alınması gereken tedbirleri konuştu. Çelebi’nin en değerli uyarısı şu biçimde oldu: “Dünyada fazlaca daha büyük krizin ayak sesleri geliyor. Türkiye hukuktan adalete bilhassa yabancı sermayeye inanç verecek gerçek, dışa açık bir model uygulamalı.”
– Dünya fazlaca değerli bir salgın yaşadı ve yaşıyor. İki yılın faturası da artık çıkıyor. Neler oldu?
Dünya bir küresel kriz yaşıyor. Akaryakıt meblağları inanılmaz arttı. Tedarik aksadı. 2021’de Çin’den başlayan bir kriz yaşıyoruz. Petrol meblağları 94 dolara çıktı. Doğalgaz 300-400 dolardan 1100 dolara çıktı. Kömür fiyatları arttı. ötürüsı ile bu kaynaklardan üretilen elektrik meblağları da artıyor. Bir yandan da Ukrayna-Rusya gerginliği büyüyor.
KARARLAR GECİKTİ
– Küresel krizden Türkiye nasıl etkilendi?
Krizden bütün dünya etkileniyor ancak Türkiye daha fazla etkileniyor. Dünyada güç, akaryakıt, doğalgaz krizi yaşanırken alınması gereken kararlar 2021’de alınmadı. Maliyet -fiyat istikrarı vaktinde kurulamadı. Maliyet artışları bütçeden sübvanse edildi. Sıkıntılar ertelendi. Bu niçinle de 1978-79 yılında yaşandığı üzere kuyruklar ortaya çıktı. Türkiye 1974’te güç krizi hayatıştı. 1994’te faizi, 2001’de kuru sabitlemeye dayalı krizler yaşandı. Bugün ise bu krizlerin niçinlerinin yarattığı meselelerin hepsini birden yaşıyoruz. Zira Türkiye’nin kendi yapısal meseleleri var. Sabit kur, sabit faiz kriz çıkarıyor. Kararların geç alınmasıyla yoksullaşma arttı, gelir dağılımı bozuldu.
– Hakikat kararlar alınsaydı fatura daha mı az olurdu?
Fiyat artışları kademeli yapılsaydı, maliyet-fiyat istikrarı sistemli kurulsaydı bu kadar büyük düşünce yaşanmazdı. Ücretlilerin talep kahırları oluşmazdı. Fiyatlar yavaş yavaş artacaktı. Gelirlerle uyumlu gidecekti. Biriktiği için alım gücü düştüğü anda fiyatlar birden arttı. Küresel kriz, pandemi süreci, güç girdi ve besin kesimindeki arz güvenliği sorunu, en çok bizim üzere kişi başı ulusal geliri 10 bin dolar ve altında olan ülkeleri derinden etkiliyor. Almanya vb. gelişmiş ülkeler, kişi başı gelir 40 bin dolar seviyesinde ülkeler krizi daha az hissediyor. Küresel alanda gelir dağılımı bozukluğu ve yoksulluk daha da artıyor. Risk primi CDS oranları da bizim üzere 500 seviyesinde olan ülkeler epey olumsuz etkileniyor. Bu süreçte memleketler arası sermaye girişleri fazlaca yavaşlıyor.
MÜTEAHHİTLER GELİŞTİ
– Türkiye’yi kırılgan yapan siyasetler nedir?
Avrupa Birliği’ne tam üyelik görüşmeleri sürecinde Türkiye’ye 100 milyar dolardan fazla yatırım için kaynak girdi. Bu kaynaklar teknolojiyi geliştirecek yatırımlara değil betonlaşmaya, inşaata gitti. Müteahhitler gelişti. 2018’den itibaren ise Türkiye’ye dış kaynak girişi büsbütün durdu. 2021’de dünyada 5.5 trilyon dolarlık şirket alımı ve yatırımı oldu. Türkiye’ye yalnızca 10 milyar dolar geldi. O da dijital oyun konusunda. O paralar da büyük ölçüde Türkiye’ye girmedi. Yani dünyadaki yatırımların lakin 600’de birini kullandık.
– Türkiye’ye giren kaynaklar 1950’lerden beri büyük ölçüde inşaata yatırıldı. Niçin daima inşaat öne çıkıyor?
Hükümetlerin de vatandaşın da kolayına geliyor. Müteahhitlik Türk insanını genetiğinde var. Bir de en epeyce istihdam yaratan bölümlerden biri. Bizim devrimizde Libya’da dış müteahhitlik hizmeti geliştirecek sistemler kurduk. Kurumsallaştırmaya çalıştık. Dış Ticaret Müsteşarlığı bünyesinde müteahhitlik hizmetlerine dönük bir kısım kurduk. Türkiye’nin ihracatına katkı sağlayalım diye.
– Hükümet bu vakitte farklı modeller geliştirdi. En son Türkiye Modeli diye bir model deklare etti ve uyguluyor. Temeli düşük faiz, sabit kur… Faiz niye enflasyon sonuç tezi üzerine şurası…
Bence model bir bütünlüğü olan dışa açık büyüme modelidir. Türkiye’nin krizi derinleşecek. Hükümet epeyce fazla model kelamı etti 2021’de. Toplumu ileri götürecek bütünlüklü bir yapı olması gerekiyor modelin. Burada bir model yok. Kur garantili mevduat hesabı oluştu. İnsanlara dolarını getir Türk Lirası’na çevir ben de kur garantisi veriyorum, diyor. Bu model dolarizasyonu teşvik eden bir yapı. Bu anlayışla kalıcı yatırımların yapılması mümkün değil.
– Başarılı olma ihtimali var mı bu modelin?
Yalnızca döviz kurunu belirlemeye dayalı bir model olmaz, bu bir anlayıştır. Şu anda dışa açık bir büyüme modeli uygulanmalı. İhracatı artırıp ithalatı finanse eder hale getirecek bir model. Fakat ne Eximbank kaynakları bu biçimde bir ihracatı geliştiren yapıda ne de bankalar. Kamu bankalarında kredi vermeyi azalttı. Özel bölümde yüzde 25 onlar da kısıtlı kredi kullandırıyor. Zira hükümet bu kredilerin döviz alımında kullanıldığını var iseyıyor. Model olacaksa eğitimden, sağlıktan adalete hukukta hepsi bir bütün olarak değişmeli.
– Üstelik ithalat bir daha artmaya başladı…
Türkiye’nin ihracat yapısının da değişmesi koşul. 225 milyar dolar muvaffakiyet sayılabilir lakin 270 milyar dolar ithalat var. Teknoloji ihracatı yüzde 2.7’ye düştü. halbuki 15’e çıkarmak lazım. Kalite artmazsa dünyada rekabet talihi artmaz. Enflasyonist baskı yaratır. Muvaffakiyet için döviz kazandırıcı hizmetler geliştirilmeli. Dövizde talebi kısarak “döviz alma imkânı bırakmayayım kur da düşer” mantığı yanlışsız mantık değil. Kur, piyasada arz ve talebe nazaran belirlenir.
TÜRKİYE KRİZİN AĞIRINI ŞİMDİ GÖRMEDİ
– Dünyada kriz büyüyerek devam ediyor. Türkiye’nin atması gereken en değerli adım nedir?
Bilhassa ABD ve AB’deki likidite krizi devam ediyor. ABD’nin motoru finansal piyasalar ve likidite genişlemesi oldu. Bahsin uzmanı Prof.Dr. Bilsay Kuruç’a nazaran, Enflasyon ve likidite artışı ABD’nin ve AB’nin temel sorunu haline geldi. Dünyada son senelerdaki likidite genişlemesi 250 trilyon dolardan 300 trilyon dolara çıktı. Bu ortamda küresel krizin ayak sesleri fazlaca net duyuluyor. Türkiye çabucak hemen bu enflasyonun tesirlerini yaşamadı. Yabancı sermaye girişini arttırmamız hayli gerekli. Burada iki temel sorun ortaya çıkıyor. Gerçekler ve gerçek adımlar ile temenniler birbirine uymuyor. Bu fazlaca kıymetli zira inanç ortamı oluşturmak kural. Bunu sağlamakta zorlanıyoruz.
– Enflasyon büyük sorun. 2023’te tek hane enflasyon mümkün mü?
Türkiye’nin tek hane enflasyona ulaşması için yapılması gerekenler ortada. Karşılıklar belirli. Bunlar daha evvel yapıldı. Dediğim üzere yabancı sermaye girişinin kesinlikle artırılması koşul. Bunun için de toplumda hukuk ve adalet sisteminin net olması gerekiyor. her insanın sisteme itimat duyması lazım. Enflasyon lakin itimat ortamında düşer. Yabancı sermaye, inançsız ortama girmez.
BESİNDE ARZ GÜVENLİĞİ BÜYÜK SORUN OLACAK
– Siz bakan olsaydınız neler yapardınız?
– Türkiye’de evvela güç ve besin arz güvenliğini sağlayacak biçimde üretimi artırmayı hedeflemek gerekiyor. Bu epey kıymetli.
– yıllardır buğday üretimi 20 milyon ton seviyesinde sürerken, bugün 17 milyon tona düştü. halbuki tıpkı devirde Rusya’nın buğday üretimi 80 milyon ton düzebir daha çıktı. Ekmek meblağları epey olumsuz etkileniyor. Besin arz güvenliği fazlaca öncelikli.
– Güç arz güvenliği açısından maliyet-fiyat istikrarı kurmalıyız. Zira biz güç girdilerini ithal ediyoruz. Lakin sübvansiyon siyasetiyle bu süreci uzun müddet devam ettirmek epeyce sıkıntı. Burada kaynak planlama anlayışına önemli gereksinim duyuyoruz.
– Bu niçinle, ihracatın finansmanı ve vaktinde gerçekleşmesi kural. halbuki bu husus ikinci-üçüncü plana atılmış vaziyette. Bürokrasi bu mevzuyu ele almak istemiyor. Döviz kazandırıcı hizmetleri sahiden geliştirmeliyiz.
– Yeni bir Memleketler arası Finans Merkezi (Kripto Para) kurmamız, Türkiye’ye güç getirecektir.
Yatırım tavsiyesi içermez.
Öteki yandan iktisatta kur ve faizi bastıran, “Türkiye Modeli” ismi verilen yeni model denemesinde. Vatandaş ise elektrikten market raflarına kadar artan fahiş artırımların ve fakirleşmenin sıkıntısında.
Cumhuriyet’ten Jale Özgentürk, Türkiye’nin eski iktisat bakanlarından Prof. Dr. Işın Çelebi’yle bu krizin faturasını ve alınması gereken tedbirleri konuştu. Çelebi’nin en değerli uyarısı şu biçimde oldu: “Dünyada fazlaca daha büyük krizin ayak sesleri geliyor. Türkiye hukuktan adalete bilhassa yabancı sermayeye inanç verecek gerçek, dışa açık bir model uygulamalı.”
– Dünya fazlaca değerli bir salgın yaşadı ve yaşıyor. İki yılın faturası da artık çıkıyor. Neler oldu?
Dünya bir küresel kriz yaşıyor. Akaryakıt meblağları inanılmaz arttı. Tedarik aksadı. 2021’de Çin’den başlayan bir kriz yaşıyoruz. Petrol meblağları 94 dolara çıktı. Doğalgaz 300-400 dolardan 1100 dolara çıktı. Kömür fiyatları arttı. ötürüsı ile bu kaynaklardan üretilen elektrik meblağları da artıyor. Bir yandan da Ukrayna-Rusya gerginliği büyüyor.
KARARLAR GECİKTİ
– Küresel krizden Türkiye nasıl etkilendi?
Krizden bütün dünya etkileniyor ancak Türkiye daha fazla etkileniyor. Dünyada güç, akaryakıt, doğalgaz krizi yaşanırken alınması gereken kararlar 2021’de alınmadı. Maliyet -fiyat istikrarı vaktinde kurulamadı. Maliyet artışları bütçeden sübvanse edildi. Sıkıntılar ertelendi. Bu niçinle de 1978-79 yılında yaşandığı üzere kuyruklar ortaya çıktı. Türkiye 1974’te güç krizi hayatıştı. 1994’te faizi, 2001’de kuru sabitlemeye dayalı krizler yaşandı. Bugün ise bu krizlerin niçinlerinin yarattığı meselelerin hepsini birden yaşıyoruz. Zira Türkiye’nin kendi yapısal meseleleri var. Sabit kur, sabit faiz kriz çıkarıyor. Kararların geç alınmasıyla yoksullaşma arttı, gelir dağılımı bozuldu.
– Hakikat kararlar alınsaydı fatura daha mı az olurdu?
Fiyat artışları kademeli yapılsaydı, maliyet-fiyat istikrarı sistemli kurulsaydı bu kadar büyük düşünce yaşanmazdı. Ücretlilerin talep kahırları oluşmazdı. Fiyatlar yavaş yavaş artacaktı. Gelirlerle uyumlu gidecekti. Biriktiği için alım gücü düştüğü anda fiyatlar birden arttı. Küresel kriz, pandemi süreci, güç girdi ve besin kesimindeki arz güvenliği sorunu, en çok bizim üzere kişi başı ulusal geliri 10 bin dolar ve altında olan ülkeleri derinden etkiliyor. Almanya vb. gelişmiş ülkeler, kişi başı gelir 40 bin dolar seviyesinde ülkeler krizi daha az hissediyor. Küresel alanda gelir dağılımı bozukluğu ve yoksulluk daha da artıyor. Risk primi CDS oranları da bizim üzere 500 seviyesinde olan ülkeler epey olumsuz etkileniyor. Bu süreçte memleketler arası sermaye girişleri fazlaca yavaşlıyor.
MÜTEAHHİTLER GELİŞTİ
– Türkiye’yi kırılgan yapan siyasetler nedir?
Avrupa Birliği’ne tam üyelik görüşmeleri sürecinde Türkiye’ye 100 milyar dolardan fazla yatırım için kaynak girdi. Bu kaynaklar teknolojiyi geliştirecek yatırımlara değil betonlaşmaya, inşaata gitti. Müteahhitler gelişti. 2018’den itibaren ise Türkiye’ye dış kaynak girişi büsbütün durdu. 2021’de dünyada 5.5 trilyon dolarlık şirket alımı ve yatırımı oldu. Türkiye’ye yalnızca 10 milyar dolar geldi. O da dijital oyun konusunda. O paralar da büyük ölçüde Türkiye’ye girmedi. Yani dünyadaki yatırımların lakin 600’de birini kullandık.
– Türkiye’ye giren kaynaklar 1950’lerden beri büyük ölçüde inşaata yatırıldı. Niçin daima inşaat öne çıkıyor?
Hükümetlerin de vatandaşın da kolayına geliyor. Müteahhitlik Türk insanını genetiğinde var. Bir de en epeyce istihdam yaratan bölümlerden biri. Bizim devrimizde Libya’da dış müteahhitlik hizmeti geliştirecek sistemler kurduk. Kurumsallaştırmaya çalıştık. Dış Ticaret Müsteşarlığı bünyesinde müteahhitlik hizmetlerine dönük bir kısım kurduk. Türkiye’nin ihracatına katkı sağlayalım diye.
– Hükümet bu vakitte farklı modeller geliştirdi. En son Türkiye Modeli diye bir model deklare etti ve uyguluyor. Temeli düşük faiz, sabit kur… Faiz niye enflasyon sonuç tezi üzerine şurası…
Bence model bir bütünlüğü olan dışa açık büyüme modelidir. Türkiye’nin krizi derinleşecek. Hükümet epeyce fazla model kelamı etti 2021’de. Toplumu ileri götürecek bütünlüklü bir yapı olması gerekiyor modelin. Burada bir model yok. Kur garantili mevduat hesabı oluştu. İnsanlara dolarını getir Türk Lirası’na çevir ben de kur garantisi veriyorum, diyor. Bu model dolarizasyonu teşvik eden bir yapı. Bu anlayışla kalıcı yatırımların yapılması mümkün değil.
– Başarılı olma ihtimali var mı bu modelin?
Yalnızca döviz kurunu belirlemeye dayalı bir model olmaz, bu bir anlayıştır. Şu anda dışa açık bir büyüme modeli uygulanmalı. İhracatı artırıp ithalatı finanse eder hale getirecek bir model. Fakat ne Eximbank kaynakları bu biçimde bir ihracatı geliştiren yapıda ne de bankalar. Kamu bankalarında kredi vermeyi azalttı. Özel bölümde yüzde 25 onlar da kısıtlı kredi kullandırıyor. Zira hükümet bu kredilerin döviz alımında kullanıldığını var iseyıyor. Model olacaksa eğitimden, sağlıktan adalete hukukta hepsi bir bütün olarak değişmeli.
– Üstelik ithalat bir daha artmaya başladı…
Türkiye’nin ihracat yapısının da değişmesi koşul. 225 milyar dolar muvaffakiyet sayılabilir lakin 270 milyar dolar ithalat var. Teknoloji ihracatı yüzde 2.7’ye düştü. halbuki 15’e çıkarmak lazım. Kalite artmazsa dünyada rekabet talihi artmaz. Enflasyonist baskı yaratır. Muvaffakiyet için döviz kazandırıcı hizmetler geliştirilmeli. Dövizde talebi kısarak “döviz alma imkânı bırakmayayım kur da düşer” mantığı yanlışsız mantık değil. Kur, piyasada arz ve talebe nazaran belirlenir.
TÜRKİYE KRİZİN AĞIRINI ŞİMDİ GÖRMEDİ
– Dünyada kriz büyüyerek devam ediyor. Türkiye’nin atması gereken en değerli adım nedir?
Bilhassa ABD ve AB’deki likidite krizi devam ediyor. ABD’nin motoru finansal piyasalar ve likidite genişlemesi oldu. Bahsin uzmanı Prof.Dr. Bilsay Kuruç’a nazaran, Enflasyon ve likidite artışı ABD’nin ve AB’nin temel sorunu haline geldi. Dünyada son senelerdaki likidite genişlemesi 250 trilyon dolardan 300 trilyon dolara çıktı. Bu ortamda küresel krizin ayak sesleri fazlaca net duyuluyor. Türkiye çabucak hemen bu enflasyonun tesirlerini yaşamadı. Yabancı sermaye girişini arttırmamız hayli gerekli. Burada iki temel sorun ortaya çıkıyor. Gerçekler ve gerçek adımlar ile temenniler birbirine uymuyor. Bu fazlaca kıymetli zira inanç ortamı oluşturmak kural. Bunu sağlamakta zorlanıyoruz.
– Enflasyon büyük sorun. 2023’te tek hane enflasyon mümkün mü?
Türkiye’nin tek hane enflasyona ulaşması için yapılması gerekenler ortada. Karşılıklar belirli. Bunlar daha evvel yapıldı. Dediğim üzere yabancı sermaye girişinin kesinlikle artırılması koşul. Bunun için de toplumda hukuk ve adalet sisteminin net olması gerekiyor. her insanın sisteme itimat duyması lazım. Enflasyon lakin itimat ortamında düşer. Yabancı sermaye, inançsız ortama girmez.
BESİNDE ARZ GÜVENLİĞİ BÜYÜK SORUN OLACAK
– Siz bakan olsaydınız neler yapardınız?
– Türkiye’de evvela güç ve besin arz güvenliğini sağlayacak biçimde üretimi artırmayı hedeflemek gerekiyor. Bu epey kıymetli.
– yıllardır buğday üretimi 20 milyon ton seviyesinde sürerken, bugün 17 milyon tona düştü. halbuki tıpkı devirde Rusya’nın buğday üretimi 80 milyon ton düzebir daha çıktı. Ekmek meblağları epey olumsuz etkileniyor. Besin arz güvenliği fazlaca öncelikli.
– Güç arz güvenliği açısından maliyet-fiyat istikrarı kurmalıyız. Zira biz güç girdilerini ithal ediyoruz. Lakin sübvansiyon siyasetiyle bu süreci uzun müddet devam ettirmek epeyce sıkıntı. Burada kaynak planlama anlayışına önemli gereksinim duyuyoruz.
– Bu niçinle, ihracatın finansmanı ve vaktinde gerçekleşmesi kural. halbuki bu husus ikinci-üçüncü plana atılmış vaziyette. Bürokrasi bu mevzuyu ele almak istemiyor. Döviz kazandırıcı hizmetleri sahiden geliştirmeliyiz.
– Yeni bir Memleketler arası Finans Merkezi (Kripto Para) kurmamız, Türkiye’ye güç getirecektir.
Yatırım tavsiyesi içermez.