Para Hekimi lakaplı iktisat profesörü Prof. Steve Hanke Metature’un Dünya gazetesinin sorularını yanıtladı. Ünlü ekonomistin Para Konseyi’ne yönelik tespitleri ve değerlendirmeleri dikkat çekti.
• Türkiye için Para Kurulu’nda niye bu kadar ısrar ediyorsunuz?
Her şeydilk evvel Para Heyeti’nin ne olduğunu tanımlamamız lazım. Zira fazlaca fazla baş karışıklığı var. Bilhassa Türkiye’de beşerler bu mevzuda yorum yapıyor ve aslında niye bahsettiklerini bilmiyorlar. Yorumların birden fazla yanlışsız değil. Bu yorumlar Para Kurulu’nun ne olduğunu bilmeyenler tarafınca yapılıyor. ötürüsıyla, Para Kurulu’nu bir tanımlamamız lazım. Para Konseyi bir mali kurumu yöneten kurallar setidir. Ve bu kurallar şunu sağlar: Mahallî bir para ihraç edilir. Bu mahallî para, bir çıpa para ünitesi ile tam konvertibilite altında büsbütün sabit bir döviz kuru ortasında süreç görür. Ve çıpa para ünitesi, lokal para ihracatını yüzde 100 karşılayacak biçimde ayrılmalıdır.
• Türk Lirası üzerinden bir örnek verir misiniz? Para Heyeti ile TL ne olacak?
Yani şayet Türk Liranız var ise ve bir Para Kurulu’na sahipseniz, Türk Lirası, diyelim ki ABD Doları ile sabit bir döviz kuru üzerinden süreç bakılırsacektir. Şayet çıpanız ABD Doları olsaydı ve ABD Doları rezervleri, ihraç edilen Türk Lirası ölçüsünün yüzde 100 eşit olmak olmak zorundaydı. ötürüsıyla bunun bir kararı olarak, Türk Lirası ABD Doları’nın gerçek bir klonu olurdu. Ya da sahip olabileceğiniz çıpa her ne ise, altın çapa olabilir. Ve Türk Lirası altın ya da Euro klonu olurdu.
İşte bu kadar. Bu hayli sıradan bir kurumsal düzenleme. Ve bunun anahtarı, rastgele bir para siyaseti takdir yetkisine müsaade vermemesidir. Diğer bir tabir ile bir Para Heyetiniz olsaydı, Lira bu Para Heyeti tarafınca ihraç ediliyor olacaktı. TCMB’nin rastgele bir para siyaseti takdir yetkisi olmayacaktı. Yapacakları tek şey, şayet biri Lira istediyse, yanlarında dövizle gelip, onu Lira ile değiştirmek zorunda kalacaklardı. İşte bu kadar, ya da lirayı istemiyorlarsa, lirayı getirirler ve daha sonra onu döviz rezervleriyle değiştirirler. Ve büsbütün kredibıl olurdu. Zira yüzde 100 rezerviniz vardır.
• Bunu Türkiye’de nasıl yapacağız?
Türkiye’de Dr. Kurt Schuler ile bildiğiniz üzere Türkçe yayınlanan bir kitap yazdım. Ve o kitap bunun tüm bilgilerinı ortaya koyuyor. Lakin kısaca, TCMB’nin tabi olduğu kanunu Para Heyeti Kanunu olarak değiştirirsiniz. Tüm yapmanız gereken bu olurdu. 1997’de Bulgaristan’da, Bulgaristan Merkez Bankası ile yaptığım şey tam olarak buydu.
• Bulgaristan’da sonuçları nasıl oldu?
Bulgaristan Merkez Bankası 1997 yılı Temmuz ayında bir Para Şurası faaliyete geçirdi. bu biçimdece Bulgar Levası ihraç edildi. Ve Leva, sabit bir döviz kuru üzerinden süreç gördü. O tarihte Alman Markı ile süreç görüyordu. Lakin artık Euro var. Ve yüzde 100 Euro rezervi ile desteklendi. Yani Bulgar Levası, Euro kadar uygun. Euro ile büsbütün tıpkı.
• Para Heyeti sistemi bu ülkelerde hangi sonuçları verdi?
Bu sistem şuna müsaade verir: Olan şey, Para Kurulu’nun nakdî sisteme güvenilirlik kazandırmasıdır. Zira herkes siyasalların paraya karışmadığını ve ‘deli gömleği’ ortasında olduklarını bildiği için yapabilecekleri bir şey yoktur. Merkez bankası mecnun gömleği giymiş. Devlet Lideri meczup gömleği giyiyor, tüm siyasetçiler meczup gömleği giyiyor. Parayla uğraşamazlar. Ve bu harika çalışır. Bir Para Kurulu’nun başarısızlığı hiç bir vakit olmamıştır. Ve bu 1918’de John Maynard Keynes’in Kuzey Rusya’da, devam eden iç savaşa karşın kusursuz bir işleyecek biçimde, birebir vakitte iç savaşın ortasında kurduğunu da içeriyor. Herkes para konseyi ile çalışan Kuzey Rus Rublesi istedi, öbür rubleyi istemedi. Zira Kuzey Rus Rublesi’nin gerisinde yüzde 100 altınla desteklendiğini biliyorlardı. Yani Kuzey Rus Rublesi, altın kadar uygundu.
• Pekala lakin Türkiye’de sizin Para Konseyi teklifinizin bağımsız olarak kurulamayacağına dair tezler da var. Para Kurulu’na karşı, “Dar bantlı kuru sabitlemekle bankacılık sistemini elimine edersiniz. Beşerler paralarını çekmeye kalkar” tenkitlerine ne dersiniz?
Hayır, hayır, hayır, hayır… Bu beşerler habersiz. Ne hakkında konuştuklarını bilmiyorlar. Para giriyor, çıkmıyor… İçeri giriyor, Direkt Yabancı Yatırım geliyor. Bulgaristan’a bakın, onu koyduk. daha sonra Bulgaristan Para Kurulu’nu koyduğumuzda hiperenflasyon vardı. Hiperenflasyon yaşadılar. Aylık enflasyon oranı %242 oldu. Türkiye’de bugün ölçtüğüm aylık enflasyon oranı %3,24. Bulgaristan’da, yıllık değil aylık %242 idi. Para konseyini koyduk ve ne oldu, para gelmeye başladı. Bulgaristan’daki döviz rezervlerini 18 ayda üçe katladık, 18 ayda üç katına çıkardık. Para Kurulu’nu koyduğumuz sırada bankacılık sistemi iflas etmişti. Ve 18 ayda rahatlatıcı oldu. Her şey uygundu. Artık, para niye gelir? Para arbitraj sebebiyle gelir. Zira Para Konseyi gelince faize ne olur, yalnızca komşunuz Bulgaristan meselai veriyorum, Türkiye’nin kapı komşusu. Bulgar Levası cinsinden varlıklardaki faiz oranı, bu biçimdeki Alman Markı’ndan daha yüksekti. Alman Markı bir rezerv para ünitesiydi. Yani ne yapıyorsunuz? Alman Markı’nı düşük faizle ödünç aldınız ve onları Bulgar Levası ile değiştirdiniz. Alman Marklarını bir Para Şurası olan Bulgar Merkez Bankası’na aldınız. Alman Markını, Bulgar Levası ile takas ediyorsunuz. Ve Bulgar Levasını Bulgar Levası tahvilleri ile kullanırsınız. Ya da Bulgar Levasını bir tasarruf hesabına yatırırsınız. Ve faiz oranı, ödünç aldığınız Alman markından epey daha yüksek olacaktır. Yani risksiz bir kâr. ötürüsıyla fonlar dışarı değil, içeri akar. Yani para heyetlerinin tehlikeli olacağı ve paranın dışarı akacağı fikri. Bu saçma bir açıklama. Bilgisizlik üzerine heyeti. Beşerler ne dediklerini bilmiyorlar. Tarihte var olan 70 Para Kurulu’nun tümüne bakın. Olan budur: Para girer, çıkmaz…
• Faizi düşürmenin de yolunun Para Heyeti olduğunu mu sav ediyorsunuz?
Türkiye’de şüphesiz enflasyonun kırılması epey kıymetli. Bu Para Kurulu’yla çabucak olur. Bulgaristan’da oldu. 30 gün ortasında Bulgaristan’da enflasyon büsbütün gitti. Yani fazlaca, hayli süratli oluyor, enflasyon gidiyor. Ve faizler düştü. Enflasyon düşerse, faizler düşer. ötürüsıyla bu manada Cumhurbaşkanı Erdoğan için ülkü olacaktır. Kendisi düşük faiz istiyor. Herkes düşük faiz oranları istiyor. Soru, düşük faiz oranlarını nasıl elde edeceğinizdir. Ve bunu Türkiye’de yapmanın tek yolu vardır. Ve Para Konseyi işte budur. Yani bir Para Heyeti koyarsınız, enflasyon düşer, faiz oranları düşer ve istikrar elde edersiniz. İstikrar her şey olmayabilir, fakat istikrar olmadan her şey, bir hiçtir.
Demek ki Türkiye için tek tahlil bu. Başka konuştukları her şey büsbütün saçmalık. Türkiye’de asla işe yaramaz, asla.
• Her şeyi 30 gün ortasında düzeltebilirim diyorsunuz, fazla tezli değil misiniz?
Şayet durum buysa, oyunun kurallarını değiştirmelisiniz. Kurumsal yapılanmayı değiştirmelisiniz. TCMB’nin tabi olduğu kanunu değiştirmelisiniz. Ve bunu nasıl yapacağımı biliyorum. Bulgaristan’da yaptım. Her şeyi 30 gün ortasında düzeltebilirim. Sabitlenecekti, bu biçimdece her şey düzelecekti. Kriz ortadan kalkacaktı. İnanılmaz, lakin bu gerçek. Zira bunu Estonya’da yaptım. Litvanya’da yaptım. Bulgaristan’da yaptım. Bosna Hersek’te yaptım ve daha biroldukca yerde yapıldı. Hong Kong’a bakın. Hong Kong’un en ünlü Para Kurulu’na bakın. Hong Kong bir para krizinden daha sonra bir daha kuruldu. 1983’te Para Kurulu’nu bir daha kurdular. Yakın arkadaşlarımdan biridir. John Greenwood 1983’te Para Kurulu’nu tasarladı ve uygulamaya koydu. Bu Margaret Thatcher tarafınca onaylandı. Ve Hong Kong, son siyasi çalkantılar da dahil olmak üzere her türlü krizden geçti; sorun yok, hiç sorun yok.
Para Heyeti sistemi yardımıyla 7,8 Hong Kong doları bir ABD dolarına eşitti. Hong Kong doları ABD doları rezervleriyle yüzde 100 desteklendi. Ve Hong Kong doları bu niçinle ABD dolarının bir klonudur. Hong Kong doları, ABD doları ile büsbütün birebirdir. Sistem harika biçimde istikrarlıdır. Ve olağan olarak, Hong Kong’daki faiz oranları ve enflasyon, ABD’deki faiz ve enflasyonu yansıtıyor. Yani Para Heyeti ile olan budur. Bir Para Kurulu’ndaki liranın çıpası olarak ABD dolarını eklerseniz, Türkiye’de faiz oranları ve enflasyon, ABD’dekiyle şimdi birebir olur.
• Türkiye’nin de ortalarında olduğu birtakım ülkeler için alternatif bir enflasyon açıklıyorsunuz. Herkes merak ediyor, bunu nasıl hesaplıyorsunuz?
Enflasyonu hesaplamak için kullandığım şey, enflasyonun yüzde 25’in üzerinde olduğu ülkeler için fazlaca gerçek sonuç veriyor. Yani enflason yüzde 25’in üzerindeyse, buna Satın Alma Gücü Paritesi ismi verilir. Bu standart bir modeldir. İktisatta 100 yılı aşkın bir müddetdir var. Bunu kullanıyorum ve her gün enflasyon oranını hesaplayabiliyorum. Bu geniş bir enflasyon ölçüsü. Yalnızca tüketici fiyat endeksindeki şeyleri değil tüm varlıkları, gayrimenkulleri, tüm malları, tüm hizmetleri, her şeyi içerir. Sonuç olarak, iktisatta alınıp satılan her şey için, her şey dahil büyük bir enflasyon elde edersiniz. Bunu ve biroldukça bilimsel makaleyi yayınlıyorum. Enflasyon yüzde 25’in üzerinde olduğu vakit bu formül mutlaka altın pahasında. Yapacağınız şey, Türk Lirası ile ABD Doları içindeki döviz kurundaki değişime bakmak. Ögelerden biri bu. Ve Türkiye ve ABD’de ölçülen enflasyon farkı… daha sonra aritmetiği gözden geçirin ve çarpın, zımni bir enflasyon sayısı elde edersiniz. Artık bugün ne olduğuna bir bakalım. Bugün Türkiye’de aylık enflasyonun %3,24 olduğunu söylemiş oldum.
Bugünkü oranı vereceğim. Resmi oran gerçek değil, epeyce düşük… Türkiye’de enflasyon hayli daha yüksek. Bugün 7 Ocak 2022 ve enflasyon yüzde 102,62. Yüzde 100’ün biraz üzerinde. Yani resmi oranın üç katı.
Artık Türkiye’de enflasyonu hakikat ölçen tek kişi benim. Ve gazeteciler genel olarak bu hususta haber yapmıyorlar. Bu bende sır olarak kalıyor. Ya gazeteciler bunu ele almaktan korkuyor ya da yalnızca teknik literatüre aşina değiller. Zira teknik literatür ve bilimsel literatür, bir şeyleri ölçmek için kullandığım teknikten yanadır. Yani gazeteciler ya bunu kayıt altına almaktan korkuyorlar ya da yalnızca teknik literatüre aşina değiller. Anlamıyorlar ve neler olduğunu bilmiyorlar. Yani genel olarak bildirilen tek şey, bu resmi sayıdır. Resmi sayı her neyse odur. Lakin resmi sayı çoklukla yanlıştır. Demek istediğim şey, bu gerçek değil…
• Gelir dağılımını nasıl daha adil hale getirebiliriz?
Kısa vadede, işleri istikrarlı hale getirmeniz gerekiyor. İstikrar her şey olmayabilir… Fakat istikrar olmadan her şey, bir hiçtir. Bir Para Heyeti koymak zorundasın. Tek kısa vadeli şey bu. Ve bu, öteki ıslahatların temelidir.
Singapur 1965’te bağımsız oldu. Ve onu 20. yüzyılın en büyük başkanlarından biri bu hale getirdi. Lee Kuan Yew o sırada Singapur’un başkanıydı.
Yaptığı birinci şey, Para Konseyi ile istikrarı sağlamak oldu. Yani bir Para Şurası vardı.
İkincisi, Lee Kuan Yew, IMF’den, Dünya Bankası’ndan hiç bir dış yardım almayacaklarını ve hiç bir yabancı yardımı almayacaklarını söylemiş oldu.
söylemiş olduği üçüncü şey, yolsuzluk olmayacak. Sıfır yolsuzluk, yolsuzluğa tolerans olmayacak.
Dördüncüsü, birinci sınıf rekabetçi bir sanayiye sahip olacaklardı. Ve büsbütün özgür ticarete sahip olarak bunu yapacaklardı. Bu yüzden Singapurlu işletmeler, rastgele bir memleketler arası işletme ile rekabet etmek zorunda kalacaktı.
Beşinci şey, düşük vergili ve az regülasyona sahip küçük bir hükümete sahip olacaklardı. Çok fazla bürokrasi olmadan.
Altıncı şey, birinci sınıf kamu çalışanlarına sahip olacaklardı. Ve onlara birinci sınıf fiyatlar ödeyeceklerdi. Yani model bu. Bunlar, Para Ünitesi Şurası’nı gözden geçirmeniz gereken 6 bahis.
Yabancı müdahalesi yok, dilencilik yok, dış yardım yok. Singapur’da hiç bir vakit dış yardımı kabul etmediler. Yolsuzluk yok. Birinci sınıf, rekabetçi hür ticaret… Küçük devlet, düşük vergiler, bürokrasi yok ve birinci sınıf memurlar var. Hizmet için yüksek maaşlar var.
• Singapur modeli nedir?
Bu ortada Singapur’da bir şey var. Singapur’un bağımsız olduğu 1965’e geri dönersek, burası dünyanın en yoksul yerlerinden bir tanesiydi. Çok yoksuldu. Artık, en zenginlerden biri. Yani varlıklı olmak istiyorsan, Lee Kuan Yew’in Singapur’da yaptığını yapmalısın. Tek yol bu. Ve bunu kategorik olarak söyleyebilirim: Çalışıyor, önerdiğim tüm bu siyasetlerde gerçek dünya tecrübemiz var. Lee Kuan Yew bunların birçoklarını Singapur’da yaptı. Singapur tipi bir modele sahip olsaydı Türkiye olağanüstü olurdu. Zira Türkiye bir numara. Singapur küçücük bir yer. Türkiye potansiyel olarak büyük, kuvvetli bir yer.
• Pekala Türkiye ne yapmalı size bakılırsa?
Lee Kuan Yew’in 1965’te Singapur’da yaptığını ya da benim 1997’de komşu Bulgaristan’da yaptığımı yapmanız gerekiyor. Bu ortada, Para Konseyi olmasıydı Bulgaristan’ın devasa yolsuzluk sorunu daha da büyük olacaktı. Para Konseyi denetim altında meblağ. Lakin bir şey var ki siyasetçiler Bulgaristan’da nakdî siyasete karışamazlar. Sonuç olarak, bütçeler neredeyse hep denktir. Borçlarının ulusal gelire oranına bakınca Bulgaristan, AB’de ikinci en düşük ülkedir. En düşük Estonya. 1992’de Estonya’ya bir Para Şurası koydum. bu biçimdece Estonya’da epeyce âlâ denetim güçleri vardı.
• Yani sihirli formül Para Heyeti mu?
Mali sorun, enflasyon sorunu ve faiz sorunu çözülebilir. Yüzde 100 çözülebilir. 30 günde bunu yapabilirim. Bugaristan’tan Cumhurbaşkanı Stoyanof’un 30 gün boyunca yaptığı üzere Erdoğan bana bunu yaptırsaydı, her şey düzelirdi. Öykünün sonu bu.
Artık, söylemiş olduğiniz üzere, bu tüm problemleri çözer mi? Karşılık hayır, tüm meseleleri çözmez. Zira unutmayın, Singapur stratejisinde 6 şeyimiz vardı. Lee Kuan Yew 6 şey yapıyor. Para heyetleri yalnızca numara 1. Lakin birinciyi yapmazsan öbür 5’i yapamazsın, zira istikrar olmaz. Ve istikrar olmadan başka ıslahatların hiç birini yapamazsınız. Diyelim ki Cumhurbaşkanı Erdoğan, Para Heyeti koymaya karar verdi. Enflasyon çabucak kırılır, faizler çabucak düşerdi. Çapa ne olursa olsun lira güzel olurdu. ABD doları kadar âlâ olurdu.
• Para Şurası ile TL’yi dolara mı, Euro’ya mı neye bağlamamızı öneriyorsunuz?
Bu tercihin Türklere ilişkin olduğuna inanıyorum. Bu seçimi Türklere bırakırdım. ABD doları, milletlerarası para ünitesi olduğu için bir bakıma bunun (çıpa) olması doğaldır. Türkiye’de gerçekleşen ticaretin birden fazla aslında ABD doları üzerinden gerçekleşiyor. Petrolün tamamı ABD doları cinsinden fiyatlandırılır. Doğalgazın tamamı ABD doları cinsinden fiyatlandırılır. Tüm emtialar ABD doları olarak fiyatlandırılır. Yani bu ABD doları için bir müspet bir şey. Bir bakıma, Euro’nun birtakım çekicilikleri var. Zira Türkiye eninde sonunda AB’ye katılmak istediğini tez ediyor. Yani bir çıpa olarak Euro doğaldır. Fakat altın da bir olasılıktır. Zira tahminen de Türkiye, ABD’ye ya da Avrupa Birliği’ne bu kadar yakın olmak istemez. Altın rastgele bir hâkim güç tarafınca ihraç edilmez. Devletler altın ihraç etmez. Ayrıyeten Türkler altını sever. Yani altını severler. Yani altın bir ihtimal olarak gündeme alacağım bir şey olurdu. Lakin Bulgaristan’da yaşadığım bir ayrıntı var. hiç bir şey tavsiye etmedim. ABD dolarını yahut Deutsche Mark’ı tavsiye etmedim. Bulgarlar Deutsche Mark’ın güzel olacağına karar verdiler. Alman Markı yeterliydi.
• Türk Twitter takipçilerinize mesajınız…
Twitter’da takipçilerime teşekkür ederim. Daha fazla Türk’ü Twitter’da bana katılmaya çağırıyorum. Sahip olduğum en büyük ikinci Twitter takipçi kümesi Türkler. Amerika bir numara, Türkiye iki numara.
Daha fazla Türk twitter takipçisinden keyifli oluruz. Türk takipçilerimdem mutluyum. Sanırım nihayetinde asıl ileti, Türkiye’de 1997’de Bulgaristan’da yaptığımız üzere bir Para Konseyi kurmamız gerektiğidir. Yapsaydık bulutlar kalkardı, enflasyon çökerdi, faizler çökerdi, istikrar olurdu. Türkiye’de işler canlanmaya başlardı.
• Nasıl daha epey Direkt Yabancı Sermaye çekebiliriz?
Bunu bilakis çevirmenin ve daha fazlasını elde etmenin tek yolu Para Kurulu’dur. 20 yıl evvel gelen direkt yabancı yatırım, sanırım yılda 1 milyar dolardan azdı. En büyük dönüm noktasının 1 milyarı geçtiği yıl olduğunu hatırlıyorum, Türkiye’de büyük bir kutlama vardı. ötürüsıyla direkt yabancı yatırımın üst çıkamsanı istiyoruz. Zira Türkiye’nin potansiyeli epeyce büyük. Türkiye’nin istikrarlı, yeterli bir para ünitesine sahip olsaydı, Türkiye hakikaten haritaya konardı. Erdoğan Türkiye’yi dünyanın birinci 10’una sokmak istediğini söylüyor. Birinci 10’a girmenin tek yolu Para Kurulu’dur. Tek yol bu.
• Sizin de kimi makalelerinizin yer aldığı Public Debt Sustainability isimli bir kitabınız çıkıyor. Bu kitapta neyi anlatıyorsunuz?
Kitabın birinci kopyaları bana dün postayla geldi. İşte kitap bu. Kitaba katkıda bulunduğum kısım, bir Para Doktoru’nun para ıslahatı üzerine düşünceleri… Yani kısım tam olarak bu. yıllar boyunca dahil olduğum tüm para şuraları ve üzerinde çalıştığım dolarizasyon… Kitabın bu kısmında belgeliyorum. Bunun kıymetli kısmı, yalnızca hayal ettiğim teorik bir şeyi savunmuyorum. Aslında bunu yaptım. Ben bir realistim. Biraz Atatürk üzereyim. O bu manada gerçekçiydi, ayakları yere basıyordu. Ve aslında bunu yaptım. ötürüsıyla Cumhurbaşkanı Erdoğan’a bir Para Konseyi uygulamasını tavsiye ediyor olsaydım, “bunu Bulgaristan’da yaptım. Bunu Bosna’da yaptım. Bunu Estonya’da yaptım. Bunu Litvanya’da yaptım” diyebilirim. Dün neler olduğunu tam olarak gösterebilirim. Yani kitaptaki bu kısım sahiden, bununla ilgili ve büsbütün evraklı. bu biçimdece beşerler nasıl çalıştığını gorebilirler.
• Türkiye’ye kaç kere geldiniz?
İstanbul’da epey arkadaşımız var. Yılda yaklaşık 2 defa gelirdik, kimi vakit 3 defa. Lakin Suriye’de iç savaş başladığında, epey karmaşık ve tehlikeli hale geldi. Biz de durduk. Yani Suriye iç savaşından beri Türkiye’ye gelmedik. Yeni İstanbul Havaalanı’nda hiç bulunmadım.
• Atatürk’ün kelamlarını sık sık twitter hesabınızda paylaşıyorsunuz. Size nazaran Atatürk kimdir?
Atatürk… Onunla ilgili değerli olan epey şey var. Temel olan, Türkiye’yi 20. yüzyılda karanlık çağlardan çıkarmasıdır. Yani, ana şey bu. Bir de bununla irtibatlı şeyler var. Türkiye’yi harekete geçirdi. Türkiye Atatürk’le güç kazandı. Bugün bile o çağdaşlığın simgesi. Dünyanın her yerinde Atatürk’ün kim olduğunu biliyorlar. Detayları bilmeseler bile onun bir çağdaşlaştırıcı olduğunu biliyorlar. Onun dünyada sahiden fark yaratan dünya önderlerinden biri olduğunu söyleyebilirim.
‘Atatürk mükemmeldi’ demiyorum. Kimse kusursuz değil. Lakin onun hakikaten fark yaratan dünya önderlerinden biri olduğuna kuşku yok diyorum. Ve dünyadaki herkes, eğitimli beşerler Atatürk’ün kim olduğunu biliyor.
Yatırım tavsiyesi içermez.
• Türkiye için Para Kurulu’nda niye bu kadar ısrar ediyorsunuz?
Her şeydilk evvel Para Heyeti’nin ne olduğunu tanımlamamız lazım. Zira fazlaca fazla baş karışıklığı var. Bilhassa Türkiye’de beşerler bu mevzuda yorum yapıyor ve aslında niye bahsettiklerini bilmiyorlar. Yorumların birden fazla yanlışsız değil. Bu yorumlar Para Kurulu’nun ne olduğunu bilmeyenler tarafınca yapılıyor. ötürüsıyla, Para Kurulu’nu bir tanımlamamız lazım. Para Konseyi bir mali kurumu yöneten kurallar setidir. Ve bu kurallar şunu sağlar: Mahallî bir para ihraç edilir. Bu mahallî para, bir çıpa para ünitesi ile tam konvertibilite altında büsbütün sabit bir döviz kuru ortasında süreç görür. Ve çıpa para ünitesi, lokal para ihracatını yüzde 100 karşılayacak biçimde ayrılmalıdır.
• Türk Lirası üzerinden bir örnek verir misiniz? Para Heyeti ile TL ne olacak?
Yani şayet Türk Liranız var ise ve bir Para Kurulu’na sahipseniz, Türk Lirası, diyelim ki ABD Doları ile sabit bir döviz kuru üzerinden süreç bakılırsacektir. Şayet çıpanız ABD Doları olsaydı ve ABD Doları rezervleri, ihraç edilen Türk Lirası ölçüsünün yüzde 100 eşit olmak olmak zorundaydı. ötürüsıyla bunun bir kararı olarak, Türk Lirası ABD Doları’nın gerçek bir klonu olurdu. Ya da sahip olabileceğiniz çıpa her ne ise, altın çapa olabilir. Ve Türk Lirası altın ya da Euro klonu olurdu.
İşte bu kadar. Bu hayli sıradan bir kurumsal düzenleme. Ve bunun anahtarı, rastgele bir para siyaseti takdir yetkisine müsaade vermemesidir. Diğer bir tabir ile bir Para Heyetiniz olsaydı, Lira bu Para Heyeti tarafınca ihraç ediliyor olacaktı. TCMB’nin rastgele bir para siyaseti takdir yetkisi olmayacaktı. Yapacakları tek şey, şayet biri Lira istediyse, yanlarında dövizle gelip, onu Lira ile değiştirmek zorunda kalacaklardı. İşte bu kadar, ya da lirayı istemiyorlarsa, lirayı getirirler ve daha sonra onu döviz rezervleriyle değiştirirler. Ve büsbütün kredibıl olurdu. Zira yüzde 100 rezerviniz vardır.
• Bunu Türkiye’de nasıl yapacağız?
Türkiye’de Dr. Kurt Schuler ile bildiğiniz üzere Türkçe yayınlanan bir kitap yazdım. Ve o kitap bunun tüm bilgilerinı ortaya koyuyor. Lakin kısaca, TCMB’nin tabi olduğu kanunu Para Heyeti Kanunu olarak değiştirirsiniz. Tüm yapmanız gereken bu olurdu. 1997’de Bulgaristan’da, Bulgaristan Merkez Bankası ile yaptığım şey tam olarak buydu.
• Bulgaristan’da sonuçları nasıl oldu?
Bulgaristan Merkez Bankası 1997 yılı Temmuz ayında bir Para Şurası faaliyete geçirdi. bu biçimdece Bulgar Levası ihraç edildi. Ve Leva, sabit bir döviz kuru üzerinden süreç gördü. O tarihte Alman Markı ile süreç görüyordu. Lakin artık Euro var. Ve yüzde 100 Euro rezervi ile desteklendi. Yani Bulgar Levası, Euro kadar uygun. Euro ile büsbütün tıpkı.
• Para Heyeti sistemi bu ülkelerde hangi sonuçları verdi?
Bu sistem şuna müsaade verir: Olan şey, Para Kurulu’nun nakdî sisteme güvenilirlik kazandırmasıdır. Zira herkes siyasalların paraya karışmadığını ve ‘deli gömleği’ ortasında olduklarını bildiği için yapabilecekleri bir şey yoktur. Merkez bankası mecnun gömleği giymiş. Devlet Lideri meczup gömleği giyiyor, tüm siyasetçiler meczup gömleği giyiyor. Parayla uğraşamazlar. Ve bu harika çalışır. Bir Para Kurulu’nun başarısızlığı hiç bir vakit olmamıştır. Ve bu 1918’de John Maynard Keynes’in Kuzey Rusya’da, devam eden iç savaşa karşın kusursuz bir işleyecek biçimde, birebir vakitte iç savaşın ortasında kurduğunu da içeriyor. Herkes para konseyi ile çalışan Kuzey Rus Rublesi istedi, öbür rubleyi istemedi. Zira Kuzey Rus Rublesi’nin gerisinde yüzde 100 altınla desteklendiğini biliyorlardı. Yani Kuzey Rus Rublesi, altın kadar uygundu.
• Pekala lakin Türkiye’de sizin Para Konseyi teklifinizin bağımsız olarak kurulamayacağına dair tezler da var. Para Kurulu’na karşı, “Dar bantlı kuru sabitlemekle bankacılık sistemini elimine edersiniz. Beşerler paralarını çekmeye kalkar” tenkitlerine ne dersiniz?
Hayır, hayır, hayır, hayır… Bu beşerler habersiz. Ne hakkında konuştuklarını bilmiyorlar. Para giriyor, çıkmıyor… İçeri giriyor, Direkt Yabancı Yatırım geliyor. Bulgaristan’a bakın, onu koyduk. daha sonra Bulgaristan Para Kurulu’nu koyduğumuzda hiperenflasyon vardı. Hiperenflasyon yaşadılar. Aylık enflasyon oranı %242 oldu. Türkiye’de bugün ölçtüğüm aylık enflasyon oranı %3,24. Bulgaristan’da, yıllık değil aylık %242 idi. Para konseyini koyduk ve ne oldu, para gelmeye başladı. Bulgaristan’daki döviz rezervlerini 18 ayda üçe katladık, 18 ayda üç katına çıkardık. Para Kurulu’nu koyduğumuz sırada bankacılık sistemi iflas etmişti. Ve 18 ayda rahatlatıcı oldu. Her şey uygundu. Artık, para niye gelir? Para arbitraj sebebiyle gelir. Zira Para Konseyi gelince faize ne olur, yalnızca komşunuz Bulgaristan meselai veriyorum, Türkiye’nin kapı komşusu. Bulgar Levası cinsinden varlıklardaki faiz oranı, bu biçimdeki Alman Markı’ndan daha yüksekti. Alman Markı bir rezerv para ünitesiydi. Yani ne yapıyorsunuz? Alman Markı’nı düşük faizle ödünç aldınız ve onları Bulgar Levası ile değiştirdiniz. Alman Marklarını bir Para Şurası olan Bulgar Merkez Bankası’na aldınız. Alman Markını, Bulgar Levası ile takas ediyorsunuz. Ve Bulgar Levasını Bulgar Levası tahvilleri ile kullanırsınız. Ya da Bulgar Levasını bir tasarruf hesabına yatırırsınız. Ve faiz oranı, ödünç aldığınız Alman markından epey daha yüksek olacaktır. Yani risksiz bir kâr. ötürüsıyla fonlar dışarı değil, içeri akar. Yani para heyetlerinin tehlikeli olacağı ve paranın dışarı akacağı fikri. Bu saçma bir açıklama. Bilgisizlik üzerine heyeti. Beşerler ne dediklerini bilmiyorlar. Tarihte var olan 70 Para Kurulu’nun tümüne bakın. Olan budur: Para girer, çıkmaz…
• Faizi düşürmenin de yolunun Para Heyeti olduğunu mu sav ediyorsunuz?
Türkiye’de şüphesiz enflasyonun kırılması epey kıymetli. Bu Para Kurulu’yla çabucak olur. Bulgaristan’da oldu. 30 gün ortasında Bulgaristan’da enflasyon büsbütün gitti. Yani fazlaca, hayli süratli oluyor, enflasyon gidiyor. Ve faizler düştü. Enflasyon düşerse, faizler düşer. ötürüsıyla bu manada Cumhurbaşkanı Erdoğan için ülkü olacaktır. Kendisi düşük faiz istiyor. Herkes düşük faiz oranları istiyor. Soru, düşük faiz oranlarını nasıl elde edeceğinizdir. Ve bunu Türkiye’de yapmanın tek yolu vardır. Ve Para Konseyi işte budur. Yani bir Para Heyeti koyarsınız, enflasyon düşer, faiz oranları düşer ve istikrar elde edersiniz. İstikrar her şey olmayabilir, fakat istikrar olmadan her şey, bir hiçtir.
Demek ki Türkiye için tek tahlil bu. Başka konuştukları her şey büsbütün saçmalık. Türkiye’de asla işe yaramaz, asla.
• Her şeyi 30 gün ortasında düzeltebilirim diyorsunuz, fazla tezli değil misiniz?
Şayet durum buysa, oyunun kurallarını değiştirmelisiniz. Kurumsal yapılanmayı değiştirmelisiniz. TCMB’nin tabi olduğu kanunu değiştirmelisiniz. Ve bunu nasıl yapacağımı biliyorum. Bulgaristan’da yaptım. Her şeyi 30 gün ortasında düzeltebilirim. Sabitlenecekti, bu biçimdece her şey düzelecekti. Kriz ortadan kalkacaktı. İnanılmaz, lakin bu gerçek. Zira bunu Estonya’da yaptım. Litvanya’da yaptım. Bulgaristan’da yaptım. Bosna Hersek’te yaptım ve daha biroldukca yerde yapıldı. Hong Kong’a bakın. Hong Kong’un en ünlü Para Kurulu’na bakın. Hong Kong bir para krizinden daha sonra bir daha kuruldu. 1983’te Para Kurulu’nu bir daha kurdular. Yakın arkadaşlarımdan biridir. John Greenwood 1983’te Para Kurulu’nu tasarladı ve uygulamaya koydu. Bu Margaret Thatcher tarafınca onaylandı. Ve Hong Kong, son siyasi çalkantılar da dahil olmak üzere her türlü krizden geçti; sorun yok, hiç sorun yok.
Para Heyeti sistemi yardımıyla 7,8 Hong Kong doları bir ABD dolarına eşitti. Hong Kong doları ABD doları rezervleriyle yüzde 100 desteklendi. Ve Hong Kong doları bu niçinle ABD dolarının bir klonudur. Hong Kong doları, ABD doları ile büsbütün birebirdir. Sistem harika biçimde istikrarlıdır. Ve olağan olarak, Hong Kong’daki faiz oranları ve enflasyon, ABD’deki faiz ve enflasyonu yansıtıyor. Yani Para Heyeti ile olan budur. Bir Para Kurulu’ndaki liranın çıpası olarak ABD dolarını eklerseniz, Türkiye’de faiz oranları ve enflasyon, ABD’dekiyle şimdi birebir olur.
• Türkiye’nin de ortalarında olduğu birtakım ülkeler için alternatif bir enflasyon açıklıyorsunuz. Herkes merak ediyor, bunu nasıl hesaplıyorsunuz?
Enflasyonu hesaplamak için kullandığım şey, enflasyonun yüzde 25’in üzerinde olduğu ülkeler için fazlaca gerçek sonuç veriyor. Yani enflason yüzde 25’in üzerindeyse, buna Satın Alma Gücü Paritesi ismi verilir. Bu standart bir modeldir. İktisatta 100 yılı aşkın bir müddetdir var. Bunu kullanıyorum ve her gün enflasyon oranını hesaplayabiliyorum. Bu geniş bir enflasyon ölçüsü. Yalnızca tüketici fiyat endeksindeki şeyleri değil tüm varlıkları, gayrimenkulleri, tüm malları, tüm hizmetleri, her şeyi içerir. Sonuç olarak, iktisatta alınıp satılan her şey için, her şey dahil büyük bir enflasyon elde edersiniz. Bunu ve biroldukça bilimsel makaleyi yayınlıyorum. Enflasyon yüzde 25’in üzerinde olduğu vakit bu formül mutlaka altın pahasında. Yapacağınız şey, Türk Lirası ile ABD Doları içindeki döviz kurundaki değişime bakmak. Ögelerden biri bu. Ve Türkiye ve ABD’de ölçülen enflasyon farkı… daha sonra aritmetiği gözden geçirin ve çarpın, zımni bir enflasyon sayısı elde edersiniz. Artık bugün ne olduğuna bir bakalım. Bugün Türkiye’de aylık enflasyonun %3,24 olduğunu söylemiş oldum.
Bugünkü oranı vereceğim. Resmi oran gerçek değil, epeyce düşük… Türkiye’de enflasyon hayli daha yüksek. Bugün 7 Ocak 2022 ve enflasyon yüzde 102,62. Yüzde 100’ün biraz üzerinde. Yani resmi oranın üç katı.
Artık Türkiye’de enflasyonu hakikat ölçen tek kişi benim. Ve gazeteciler genel olarak bu hususta haber yapmıyorlar. Bu bende sır olarak kalıyor. Ya gazeteciler bunu ele almaktan korkuyor ya da yalnızca teknik literatüre aşina değiller. Zira teknik literatür ve bilimsel literatür, bir şeyleri ölçmek için kullandığım teknikten yanadır. Yani gazeteciler ya bunu kayıt altına almaktan korkuyorlar ya da yalnızca teknik literatüre aşina değiller. Anlamıyorlar ve neler olduğunu bilmiyorlar. Yani genel olarak bildirilen tek şey, bu resmi sayıdır. Resmi sayı her neyse odur. Lakin resmi sayı çoklukla yanlıştır. Demek istediğim şey, bu gerçek değil…
• Gelir dağılımını nasıl daha adil hale getirebiliriz?
Kısa vadede, işleri istikrarlı hale getirmeniz gerekiyor. İstikrar her şey olmayabilir… Fakat istikrar olmadan her şey, bir hiçtir. Bir Para Heyeti koymak zorundasın. Tek kısa vadeli şey bu. Ve bu, öteki ıslahatların temelidir.
Singapur 1965’te bağımsız oldu. Ve onu 20. yüzyılın en büyük başkanlarından biri bu hale getirdi. Lee Kuan Yew o sırada Singapur’un başkanıydı.
Yaptığı birinci şey, Para Konseyi ile istikrarı sağlamak oldu. Yani bir Para Şurası vardı.
İkincisi, Lee Kuan Yew, IMF’den, Dünya Bankası’ndan hiç bir dış yardım almayacaklarını ve hiç bir yabancı yardımı almayacaklarını söylemiş oldu.
söylemiş olduği üçüncü şey, yolsuzluk olmayacak. Sıfır yolsuzluk, yolsuzluğa tolerans olmayacak.
Dördüncüsü, birinci sınıf rekabetçi bir sanayiye sahip olacaklardı. Ve büsbütün özgür ticarete sahip olarak bunu yapacaklardı. Bu yüzden Singapurlu işletmeler, rastgele bir memleketler arası işletme ile rekabet etmek zorunda kalacaktı.
Beşinci şey, düşük vergili ve az regülasyona sahip küçük bir hükümete sahip olacaklardı. Çok fazla bürokrasi olmadan.
Altıncı şey, birinci sınıf kamu çalışanlarına sahip olacaklardı. Ve onlara birinci sınıf fiyatlar ödeyeceklerdi. Yani model bu. Bunlar, Para Ünitesi Şurası’nı gözden geçirmeniz gereken 6 bahis.
Yabancı müdahalesi yok, dilencilik yok, dış yardım yok. Singapur’da hiç bir vakit dış yardımı kabul etmediler. Yolsuzluk yok. Birinci sınıf, rekabetçi hür ticaret… Küçük devlet, düşük vergiler, bürokrasi yok ve birinci sınıf memurlar var. Hizmet için yüksek maaşlar var.
• Singapur modeli nedir?
Bu ortada Singapur’da bir şey var. Singapur’un bağımsız olduğu 1965’e geri dönersek, burası dünyanın en yoksul yerlerinden bir tanesiydi. Çok yoksuldu. Artık, en zenginlerden biri. Yani varlıklı olmak istiyorsan, Lee Kuan Yew’in Singapur’da yaptığını yapmalısın. Tek yol bu. Ve bunu kategorik olarak söyleyebilirim: Çalışıyor, önerdiğim tüm bu siyasetlerde gerçek dünya tecrübemiz var. Lee Kuan Yew bunların birçoklarını Singapur’da yaptı. Singapur tipi bir modele sahip olsaydı Türkiye olağanüstü olurdu. Zira Türkiye bir numara. Singapur küçücük bir yer. Türkiye potansiyel olarak büyük, kuvvetli bir yer.
• Pekala Türkiye ne yapmalı size bakılırsa?
Lee Kuan Yew’in 1965’te Singapur’da yaptığını ya da benim 1997’de komşu Bulgaristan’da yaptığımı yapmanız gerekiyor. Bu ortada, Para Konseyi olmasıydı Bulgaristan’ın devasa yolsuzluk sorunu daha da büyük olacaktı. Para Konseyi denetim altında meblağ. Lakin bir şey var ki siyasetçiler Bulgaristan’da nakdî siyasete karışamazlar. Sonuç olarak, bütçeler neredeyse hep denktir. Borçlarının ulusal gelire oranına bakınca Bulgaristan, AB’de ikinci en düşük ülkedir. En düşük Estonya. 1992’de Estonya’ya bir Para Şurası koydum. bu biçimdece Estonya’da epeyce âlâ denetim güçleri vardı.
• Yani sihirli formül Para Heyeti mu?
Mali sorun, enflasyon sorunu ve faiz sorunu çözülebilir. Yüzde 100 çözülebilir. 30 günde bunu yapabilirim. Bugaristan’tan Cumhurbaşkanı Stoyanof’un 30 gün boyunca yaptığı üzere Erdoğan bana bunu yaptırsaydı, her şey düzelirdi. Öykünün sonu bu.
Artık, söylemiş olduğiniz üzere, bu tüm problemleri çözer mi? Karşılık hayır, tüm meseleleri çözmez. Zira unutmayın, Singapur stratejisinde 6 şeyimiz vardı. Lee Kuan Yew 6 şey yapıyor. Para heyetleri yalnızca numara 1. Lakin birinciyi yapmazsan öbür 5’i yapamazsın, zira istikrar olmaz. Ve istikrar olmadan başka ıslahatların hiç birini yapamazsınız. Diyelim ki Cumhurbaşkanı Erdoğan, Para Heyeti koymaya karar verdi. Enflasyon çabucak kırılır, faizler çabucak düşerdi. Çapa ne olursa olsun lira güzel olurdu. ABD doları kadar âlâ olurdu.
• Para Şurası ile TL’yi dolara mı, Euro’ya mı neye bağlamamızı öneriyorsunuz?
Bu tercihin Türklere ilişkin olduğuna inanıyorum. Bu seçimi Türklere bırakırdım. ABD doları, milletlerarası para ünitesi olduğu için bir bakıma bunun (çıpa) olması doğaldır. Türkiye’de gerçekleşen ticaretin birden fazla aslında ABD doları üzerinden gerçekleşiyor. Petrolün tamamı ABD doları cinsinden fiyatlandırılır. Doğalgazın tamamı ABD doları cinsinden fiyatlandırılır. Tüm emtialar ABD doları olarak fiyatlandırılır. Yani bu ABD doları için bir müspet bir şey. Bir bakıma, Euro’nun birtakım çekicilikleri var. Zira Türkiye eninde sonunda AB’ye katılmak istediğini tez ediyor. Yani bir çıpa olarak Euro doğaldır. Fakat altın da bir olasılıktır. Zira tahminen de Türkiye, ABD’ye ya da Avrupa Birliği’ne bu kadar yakın olmak istemez. Altın rastgele bir hâkim güç tarafınca ihraç edilmez. Devletler altın ihraç etmez. Ayrıyeten Türkler altını sever. Yani altını severler. Yani altın bir ihtimal olarak gündeme alacağım bir şey olurdu. Lakin Bulgaristan’da yaşadığım bir ayrıntı var. hiç bir şey tavsiye etmedim. ABD dolarını yahut Deutsche Mark’ı tavsiye etmedim. Bulgarlar Deutsche Mark’ın güzel olacağına karar verdiler. Alman Markı yeterliydi.
• Türk Twitter takipçilerinize mesajınız…
Twitter’da takipçilerime teşekkür ederim. Daha fazla Türk’ü Twitter’da bana katılmaya çağırıyorum. Sahip olduğum en büyük ikinci Twitter takipçi kümesi Türkler. Amerika bir numara, Türkiye iki numara.
Daha fazla Türk twitter takipçisinden keyifli oluruz. Türk takipçilerimdem mutluyum. Sanırım nihayetinde asıl ileti, Türkiye’de 1997’de Bulgaristan’da yaptığımız üzere bir Para Konseyi kurmamız gerektiğidir. Yapsaydık bulutlar kalkardı, enflasyon çökerdi, faizler çökerdi, istikrar olurdu. Türkiye’de işler canlanmaya başlardı.
• Nasıl daha epey Direkt Yabancı Sermaye çekebiliriz?
Bunu bilakis çevirmenin ve daha fazlasını elde etmenin tek yolu Para Kurulu’dur. 20 yıl evvel gelen direkt yabancı yatırım, sanırım yılda 1 milyar dolardan azdı. En büyük dönüm noktasının 1 milyarı geçtiği yıl olduğunu hatırlıyorum, Türkiye’de büyük bir kutlama vardı. ötürüsıyla direkt yabancı yatırımın üst çıkamsanı istiyoruz. Zira Türkiye’nin potansiyeli epeyce büyük. Türkiye’nin istikrarlı, yeterli bir para ünitesine sahip olsaydı, Türkiye hakikaten haritaya konardı. Erdoğan Türkiye’yi dünyanın birinci 10’una sokmak istediğini söylüyor. Birinci 10’a girmenin tek yolu Para Kurulu’dur. Tek yol bu.
• Sizin de kimi makalelerinizin yer aldığı Public Debt Sustainability isimli bir kitabınız çıkıyor. Bu kitapta neyi anlatıyorsunuz?
Kitabın birinci kopyaları bana dün postayla geldi. İşte kitap bu. Kitaba katkıda bulunduğum kısım, bir Para Doktoru’nun para ıslahatı üzerine düşünceleri… Yani kısım tam olarak bu. yıllar boyunca dahil olduğum tüm para şuraları ve üzerinde çalıştığım dolarizasyon… Kitabın bu kısmında belgeliyorum. Bunun kıymetli kısmı, yalnızca hayal ettiğim teorik bir şeyi savunmuyorum. Aslında bunu yaptım. Ben bir realistim. Biraz Atatürk üzereyim. O bu manada gerçekçiydi, ayakları yere basıyordu. Ve aslında bunu yaptım. ötürüsıyla Cumhurbaşkanı Erdoğan’a bir Para Konseyi uygulamasını tavsiye ediyor olsaydım, “bunu Bulgaristan’da yaptım. Bunu Bosna’da yaptım. Bunu Estonya’da yaptım. Bunu Litvanya’da yaptım” diyebilirim. Dün neler olduğunu tam olarak gösterebilirim. Yani kitaptaki bu kısım sahiden, bununla ilgili ve büsbütün evraklı. bu biçimdece beşerler nasıl çalıştığını gorebilirler.
• Türkiye’ye kaç kere geldiniz?
İstanbul’da epey arkadaşımız var. Yılda yaklaşık 2 defa gelirdik, kimi vakit 3 defa. Lakin Suriye’de iç savaş başladığında, epey karmaşık ve tehlikeli hale geldi. Biz de durduk. Yani Suriye iç savaşından beri Türkiye’ye gelmedik. Yeni İstanbul Havaalanı’nda hiç bulunmadım.
• Atatürk’ün kelamlarını sık sık twitter hesabınızda paylaşıyorsunuz. Size nazaran Atatürk kimdir?
Atatürk… Onunla ilgili değerli olan epey şey var. Temel olan, Türkiye’yi 20. yüzyılda karanlık çağlardan çıkarmasıdır. Yani, ana şey bu. Bir de bununla irtibatlı şeyler var. Türkiye’yi harekete geçirdi. Türkiye Atatürk’le güç kazandı. Bugün bile o çağdaşlığın simgesi. Dünyanın her yerinde Atatürk’ün kim olduğunu biliyorlar. Detayları bilmeseler bile onun bir çağdaşlaştırıcı olduğunu biliyorlar. Onun dünyada sahiden fark yaratan dünya önderlerinden biri olduğunu söyleyebilirim.
‘Atatürk mükemmeldi’ demiyorum. Kimse kusursuz değil. Lakin onun hakikaten fark yaratan dünya önderlerinden biri olduğuna kuşku yok diyorum. Ve dünyadaki herkes, eğitimli beşerler Atatürk’ün kim olduğunu biliyor.
Yatırım tavsiyesi içermez.